Philip G. Altbach là Giáo sư Nghiên cứu và là Giám đốc sáng lập, và Hans de Wit là Giáo sư và là Giám đốc tại Trung tâm Giáo dục Đại học Quốc tế, Boston College, Hòa Kỳ. E-mail: altbach@bc.edu và dewitj@bc.edu.
Tin tức về việc hiến pháp Trung Quốc được sửa đổi để cho phép ông Tập Cận Bình giữ chức chủ tịch nước nhiều hơn hai nhiệm kỳ chỉ là dấu hiệu mới nhất về những hay đổi chính trị cơ bản đang diễn ra. Các chuyên gia lưu ý rằng Chủ tịch Tập Cận Bình thâu tóm được nhiều quyền lực nhất sau thời Mao Trạch Đông và tìm cách duy trì quyền hạn lâu dài để thực hiện các chính sách của mình. Mặc dù giáo dục đại học, nghiên cứu và quốc tế hóa không phải là các vấn đề trung tâm trong phát triển chính trị đương đại, nhưng chắc chắn sẽ bị ảnh hưởng và có thể bị “thiệt hại nghiêm trọng”.
Trong vài thập kỷ qua, chúng ta đã chứng kiến sự tăng trưởng mạnh mẽ trong quốc tế hóa giáo dục đại học, trong dịch chuyển của sinh viên trong và ngoài Trung Quốc, và sự hiện diện xuyên biên giới của các trường đại học nước ngoài ở Trung Quốc, tất cả đều góp phần hình thành các trường đại học tầm cỡ thế giới và nâng hạng các trường đại học Trung Quốc trong các bảng xếp hạng. Những thay đổi hiện nay ở cấp cao nhất sẽ có ý nghĩa lâu dài đối với giáo dục đại học Trung Quốc cũng như mối quan hệ học thuật của Trung Quốc với phần còn lại của thế giới và có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến những gì đã đạt được cho đến nay. Điều quan trọng là cộng đồng giáo dục đại học, bên trong Trung Quốc cũng như trên toàn cầu, cần chú ý đến những triển vọng trong tương lai.
Tình hình nội bộ
Khi được xem xét cùng nhau, các diễn biến gần đây cho thấy sự thay đổi đáng kể trong toàn cảnh học thuật Trung Quốc trong nửa thế kỷ vừa qua. Internet bị thắt chặt, khiến cho việc tiếp cận thông tin trở nên khó khăn hơn. Mạng riêng ảo (VPN) từng được những người thành thạo hệ thống sử dụng để dễ dàng truy cập vào Internet toàn cầu – giờ đây cũng không được phép. Ngoài ra, nhiều người nhận thấy có nhiều hơn nữa những tài liệu được coi là “nhạy cảm” bị loại bỏ khỏi web ở Trung Quốc. Trong khi các hạn chế đó chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến khoa học xã hội, thì việc thiếu tiếp cận với kiến thức thế giới tác động đến toàn bộ cộng đồng học giả trong cả khía cạnh nhận thức lẫn thực tế.
Theo truyền thống, Đảng Cộng sản vẫn nắm quyền kiểm soát các trường đại học về mặt học thuật, gần đây mức độ kiểm soát còn tăng lên. Giáo dục ý thức hệ như một phần của chương trình giảng dạy đại học chiếm giữ vai trò quan trọng hơn nữa, bao gồm cả “tư tưởng Tập Cận Bình”. Các chương trình giáo dục khai phóng kiểu Mỹ mới nổi ở một số trường đại học ưu tú của Trung Quốc bị chỉ trích, và một vài trường đang cố gắng tìm một tên gọi “ít khiêu khích” hơn hoặc thay đổi một số nội dung trong chương trình giảng dạy liên quan.
Phản ứng từ bên ngoài
Cũng có một số phản ứng chống lại các sáng kiến quốc tế hóa trong giáo dục đại học Trung Quốc. Trong hơn 480 Viện Khổng Tử trên toàn thế giới do chính phủ Trung quốc thành lập và chủ yếu nằm trong các trường đại học, một số đang bị chỉ trích ngày càng nhiều hơn, và một số khác đã bị các tổ chức chủ nhà đóng cửa. Cũng có những ý kiến chỉ trích sự tham gia của Trung Quốc vào châu Phi, kể cả trong giáo dục đại học, mà một số người coi là quá sâu. Một cuộc bút chiến lớn đang diễn ra tại Úc, trong đó các cơ quan Trung Quốc bị buộc tội cố gắng gây ảnh hưởng đến các nhà nghiên cứu người Úc đang làm việc cho Trung Quốc và những hành động can thiệp khác, cũng như tạo sức ép đối với sinh viên Trung Quốc tại Úc, và những nơi khác, buộc tội họ do thám các sinh viên khác và các học giả. Một trường đại học Hà Lan đã hủy bỏ kế hoạch thành lập phân hiệu tại Trung Quốc sau khi những lo ngại về tự do học thuật được nêu ra. Và một cơn bão phản đối đã nổ ra khi một nhà xuất bản nổi tiếng của Anh loại bỏ một số nội dung khỏi tạp chí của mình vì bị nhà chức trách Trung Quốc phản đối. Những nội dung này được khôi phục sau khi các nhà khoa học phương Tây than phiền. Điều quan trọng ở đây là các nhà chức trách Trung Quốc đang ngày càng cố can thiệp nhiều hơn vào các nước khác, còn các trường đại học và các nhà khoa học phương Tây đang phản ứng mạnh hơn.
| Theo truyền thống, Đảng Cộng sản vẫn nắm quyền kiểm soát các trường đại học về mặt học thuật, gần đây mức độ kiểm soát còn được củng cố mạnh hơn. |
Tác động
Tất nhiên, việc “đóng cửa” giáo dục đại học Trung Quốc sẽ tác động mạnh nhất đến các trường đại học. Các trường đại học hàng đầu của Trung quốc sẽ khó đạt được “đẳng cấp thế giới” khi văn hoá học thuật của họ bị hạn chế, tiếp cận với kiến thức khó khăn, và văn hoá học thuật thật sự tự do và sáng tạo bị ngăn cản. Môi trường học tập hạn chế sẽ khiến Trung Quốc khó thu hút được lực lượng giảng viên nước ngoài tài năng đến làm việc, và sinh viên quốc tế, đặc biệt là ở trình độ đại học, cũng không muốn học ở đây.
Theo thống kê của Tổ chức Khoa học Tự nhiên Quốc gia Trung Quốc, tỷ lệ về nước của sinh viên và học giả Trung Quốc theo học ở nước ngoài đã tăng lên. “Chỉ 10 năm trước, trong khoảng bảy sinh viên Trung Quốc đi du học chỉ một người trở về. Hiện nay, cứ bảy người đi du học thì có sáu người trở về”, ông chủ tịch của tổ chức này cho biết, và nói thêm: “Gần như không còn hiện tượng chảy máu chất xám “(Times Higher Education, 1 tháng 3 năm 2018). Xu hướng này có thể sẽ không như vậy nữa khi hoàn cảnh thay đổi. Hơn nữa, bình luận đó chỉ giới hạn trong các lĩnh vực STEM và chủ yếu liên quan đến sinh viên đại học. Hầu hết các số liệu thống kê cho thấy, 70 đến hơn 80% người Trung Quốc có bằng tiến sĩ không về nước – cho đến nay tỷ lệ này vẫn không thay đổi.
Kết luận
Sau nhiều thập kỷ cố gắng tạo ra một môi trường học tập cởi mở hơn, rõ ràng là Trung Quốc đang nhanh chóng thay đổi hướng đi. Trong hoàn cảnh chính trị mới đây, đó là điều không tránh khỏi. Trung quốc đang đứng trước nguy cơ bị thiệt hại hàng tỷ đô la, hoặc ít nhất một phần con số đó, đã đầu tư vào việc nâng cấp các trường đại học hàng đầu để tạo ra các tổ chức “đẳng cấp thế giới”. Nỗ lực quốc tế hóa của Trung Quốc trong những năm gần đây sẽ bị phá hủy đáng kể. Sự đầu tư của các trường đại học phương Tây vào việc phát triển các phân hiệu và các mối quan hệ học thuật khác ở Trung Quốc có thể bị đe doạ – và rất có thể sẽ chậm lại. Những nỗ lực của Trung Quốc để thuyết phục sinh viên Trung Quốc học tập ở nước ngoài, đặc biệt là những người ở trình độ thạc sĩ và tiến sĩ về nước làm việc sẽ ít thành công hơn, vì nhiều người sẽ đặt câu hỏi điều gì đang xảy ra với đời sống học thuật ở Trung Quốc.
Sau Brexit, sau cuộc bầu cử Donald Trump ở Hoa Kỳ, và những thách thức chung của chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa dân túy toàn cầu, chúng ta đang bước vào lĩnh vực học thuật chưa được biết đến. Tuy nhiên, Trung Quốc thì khác. Ở đây có rất ít tiếng nói bất đồng chính kiến và không có thách thức đối với chính quyền trung ương. Cuối cùng thì, có thể cả hai phía đều bị thiệt hại. Các trường đại học Trung Quốc bị cản trở trong cố gắng đạt đến các tiêu chuẩn thế giới, tự do học thuật vẫn xa vời, và hợp tác với các trường đại học phương Tây trở nên khó khăn hơn. Các nhà chức trách Trung Quốc dường như không lo lắng nhiều về những rủi ro này. Họ hướng đến nền giáo dục đại học ở những nước mới nổi lên và đang phát triển là khu vực có lẽ phụ thuộc rất nhiều vào quan hệ hợp tác với Trung Quốc. Cuối cùng, phạm vi của giáo dục đại học Trung Quốc có thể trở thành rất rộng lớn.