Renato H.L. Pedrosa là nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Cao cấp thuộc Đại học São Paulo, Brazil. Email: [email protected]. Marcelo Knobel là nguyên hiệu trưởng trường Đại học Estadual de Campinas (Unicamp) và là giáo sư chính thức tại Viện Vật lý Gleb Wataghin, Unicamp, Brazil. E-mail: [email protected].
Tóm tắt: Khoa học và giáo dục đại học ở Brazil phải đối mặt với nhiều khó khăn trong những năm gần đây, chính quyền mới của Tổng thống Lula cam kết đưa ngân sách dành cho các đại học liên bang trở lại mức lịch sử, tiến hành những nỗ lực mạnh mẽ nhằm hòa nhập xã hội trong lĩnh vực giáo dục đại học. Bài này tập trung vào các vấn đề quan trọng liên quan đến ngân sách và thảo luận về những nỗ lực tăng cường hòa nhập xã hội, trong đó có những chương trình hành động tích cực, việc xem xét lại Luật Hạn ngạch Quốc gia năm 2012.
Giáo dục các cấp ở Brazil phải đối mặt với một loạt trở ngại trong suốt 4 năm qua, kể cả đào tạo sau đại học, vốn gần như không bị ảnh hưởng bởi những tác động của các giai đoạn nguy khốn trước đó. Đại dịch COVID-19 là nguyên nhân quan trọng, nhưng tình hình trở nên trầm trọng hơn do chính quyền Bolsonaro không thực hiện bất kỳ biện pháp hỗ trợ nào. Trong 4 năm, chính quyền này đã thay 4 bộ trưởng giáo dục (thực tế là 5, nhưng việc bổ nhiệm một trong số họ đã bị hủy bỏ do tiết lộ thông tin học vấn sai trong CV của ông ta). Không ai trong số những người này được coi là phù hợp đảm nhận sứ mệnh lãnh đạo một trong những lĩnh vực quản trị quốc gia quan trọng nhất.
Chính quyền sắp tới của Tổng thống Lula không chỉ tuyên bố ý định thay đổi mọi thứ mà còn bắt đầu phát triển các sáng kiến và chương trình mới. Một bộ máy lãnh đạo mới cho ngành giáo dục, Bộ trưởng Camilo Santana và những người có trình độ ở các vị trí chủ chốt khác, đã nhận được sự hoan nghênh từ các chuyên gia chính sách và giáo dục. Viện Thống kê Giáo dục Quốc gia, có trách nhiệm thu thập và công bố dữ liệu giáo dục cũng như phát triển các chương trình đánh giá giáo dục quan trọng, bao gồm cả việc tham gia Chương trình Đánh giá Học sinh Quốc tế (PISA) của OECD, đang được tái cấu trúc sau 4 năm bị lãng quên.
Giáo dục các cấp ở Brazil phải đối mặt với một loạt trở ngại trong suốt 4 năm qua, kể cả đào tạo sau đại học, vốn gần như không bị ảnh hưởng bởi những tác động của các giai đoạn nguy khốn trước đó.
Ngân sách cho hệ thống đại học liên bang
Vấn đề cấp bách nhất liên quan đến tài trợ cho hệ thống các đại học liên bang, nơi chịu trách nhiệm về hầu hết các chương trình khoa học cơ bản, phần lớn về giáo dục sau đại học và hầu hết sản phẩm khoa học của đất nước. Hệ thống này bao gồm 68 trường đại học, có mặt ở tất cả 26 tiểu bang và thủ đô Brasilia. Ngân sách này đạt đỉnh cao 4,3 tỷ real Brazil (khoảng 1,8 tỷ USD vào thời điểm đó) vào năm 2014, là loại ngân sách chủ động – tức là ngân sách mà các trường đại học có thể sử dụng để đầu tư, v.v… – đã giảm xuống còn 2,6 tỷ real Brazil (khoảng 660 triệu USD) vào năm 2019 (năm đầu tiên trong nhiệm kỳ của Bolsonaro), và tiếp theo là 1,6 tỷ real Brazil (khoảng 310 triệu USD) vào năm 2022. Xét về sức mua tương đương đo bằng real Brazil, ngân sách chủ động năm 2022 chỉ bằng 38% so với năm 2014 và 64% so với năm 2019. Việc thiếu trầm trọng sự hỗ trợ như vậy đối với hệ thống đại học liên bang là điều chưa từng có trong lịch sử của Brazil và đã tác động tiêu cực đến quốc gia này theo nhiều cách. Điều đáng chú ý là hệ thống đại học liên bang đã mở rộng đáng kể từ năm 2008 đến năm 2018 nhờ chương trình REUNI của liên bang. Số lượng sinh viên đại học đăng ký vào hệ thống đã tăng gấp đôi trong giai đoạn này, từ 600 ngàn lên 1,32 triệu.
Không còn hỗ trợ liên bang cho nghiên cứu và giáo dục sau đại học
Mọi thứ còn trở nên tồi tệ hơn khi nguồn tài trợ cho nghiên cứu và giáo dục sau đại học bị cắt giảm, ảnh hưởng đến giáo dục công và phần lớn các tổ chức tư thục phi lợi nhuận. Cơ quan chính phủ hỗ trợ nghiên cứu, CNPq, đã giảm 43% chi tiêu trong nhiệm kỳ 2019-2022 của chính phủ Bolsonaro so với nhiệm kỳ 4 năm trước (2015-2018). Một cơ quan khác, CAPES – nguồn cung cấp chính học bổng sau đại học – đã báo cáo chi tiêu cho giai đoạn 2019–2021 trung bình thấp hơn 21% so với giai đoạn 2015–2018. Số lượng bằng tiến sĩ do các tổ chức giáo dục đại học Brazil cấp vào năm 2020 và 2021 thấp hơn khoảng 20% so với năm 2019, sau hơn hai thập kỷ tăng trưởng gần như liên tục. Một nguyên nhân sụt giảm có thể là do đại dịch, gây ra sự chậm trễ trong việc hoàn thành luận văn, nhưng việc cắt giảm quỹ học bổng và tài trợ nghiên cứu làm trầm trọng thêm ảnh hưởng này. Một vấn đề lâu dài liên quan đến việc tài trợ cho giáo dục sau đại học là hạn chế ngân sách kéo dài hàng thập kỷ đã gây ra tình trạng đóng băng chỉ số học bổng kể từ năm 2013. Học bổng hiện đang ở mức thấp nhất mọi thời đại xét về sức mua, làm cho việc thu hút tuyển nghiên cứu sinh càng khó khăn hơn.
Chính quyền mới
Trước khi xem xét các khía cạnh khác nhau của giáo dục đại học Brazil, chính quyền liên bang mới đã cam kết nỗ lực hết sức để đưa ngân sách của các trường đại học và cơ quan liên bang trở lại mức đỉnh cao trong lịch sử. Đây không phải là một nhiệm vụ dễ dàng do sự hạn chế nghiêm trọng về tài chính. Kế hoạch ngân sách ban đầu cho các đại học liên bang cho năm 2023 vẫn rất thấp, thậm chí còn thấp hơn so với năm 2022 (đã điều chỉnh theo lạm phát). Chính quyền mới đã cam kết tăng ngân sách của Bộ Giáo dục thêm khoảng 12 tỷ real Brazil (tương đương khoảng 4 tỷ USD tính theo sức mua tương đương), nhưng được cho là không chỉ dành cho ngân sách đại học mà còn các hoạt động khác của Bộ, bao gồm học bổng CAPES, ngân sách cho tiểu bang để thực hiện các chương trình giáo dục cơ bản, v.v…
Hòa nhập xã hội
Hòa nhập xã hội là một vấn đề quan trọng khác trong giáo dục đại học, là chủ đề được đặt lên hàng đầu trong chính trị Brazil kể từ đầu thế kỷ này. Trong hai thập kỷ, các trường đại học công lập Brazil đã phát triển — tự nguyện hoặc theo yêu cầu — nhiều sáng kiến hành động tích cực, bao gồm chỉ tiêu dành cho sinh viên tốt nghiệp trung học công lập, cho người da đen, thủ tục nhập học đặc biệt dành cho học sinh gốc bản địa, v.v… Hoàn toàn trái ngược với chính quyền sắp mãn nhiệm, chính quyền mới ủng hộ mạnh mẽ các chương trình này, bao gồm cả học bổng và các khoản vay hỗ trợ cho sinh viên nghèo tại các trường đại học tư thục. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều việc phải làm, đặc biệt liên quan đến việc duy trì và hỗ trợ các nhóm lần đầu nhập học, trong đó có các sinh viên thuộc thế hệ đầu tiên đi học đại học. Luật hạn ngạch quốc gia năm 2012 sẽ sớm được quốc hội sửa đổi (dự kiến áp dụng vào năm 2022 nhưng đã bị trì hoãn) và có những lời kêu gọi loại bỏ tiêu chí về màu da/chủng tộc khỏi các điều khoản của luật này. Những thay đổi sẽ ảnh hưởng đến hệ thống liên bang, nên chính phủ liên bang chắc chắn sẽ có tiếng nói quan trọng về vấn đề này.
Đại dịch và giáo dục cơ bản
Giáo dục cơ bản là một chủ đề quan trọng khác liên quan đến tuyển sinh và hòa nhập xã hội trong giáo dục đại học. Giáo dục cơ bản đã phải đối mặt với những ảnh hưởng nặng nề từ đại dịch COVID-19, đặc biệt là khu vực công lập, bao gồm các trường trung học. Các nghiên cứu cho thấy không chỉ tỷ lệ tốt nghiệp trung học giảm sút mà còn suy giảm kết quả học tập của học sinh năm cuối trung học. Có thể còn quá sớm để đánh giá tất cả các tác động của đại dịch COVID-19 đối với hệ thống giáo dục, những ảnh hưởng này chắc chắn sẽ là tiêu cực và có thể tạo ra hậu quả lâu dài đối với giáo dục đại học, đối với các học sinh tiếp tục học vấn. Chính quyền liên bang trước đây ít nhiều không đóng vai trò tích cực, với quan điểm rằng giáo dục cơ bản chủ yếu thuộc trách nhiệm của tiểu bang và thành phố (điều này đúng). Bộ trưởng giáo dục mới, Camilo Santana, người từng làm thống đốc bang Ceará ở phía đông bắc, nơi có kết quả giáo dục cơ bản tốt hơn các bang khác, đã cam kết rằng chính phủ liên bang sẽ hỗ trợ các tiểu bang và thành phố nhằm hạn chế những thiếu sót của hệ thống ngay khi chúng được xác định.
Tuyển sinh và mở rộng đào tạo từ xa
Một trong những ảnh hưởng tức thời của các vấn đề trong giáo dục trung học có liên quan đến tuyển sinh đại học là sự sụt giảm đáng kể số thí sinh tham gia kỳ thi quốc gia, còn gọi là ENEM, được sử dụng để tuyển sinh vào các đại học liên bang và các trường đại học khác. Trong năm 2014 và 2016, hơn 8 triệu học sinh đăng ký tham gia kỳ thi, nhưng vào năm 2022, chỉ có 3,4 triệu học sinh đăng ký và chưa đến 2,5 triệu học sinh tham gia kỳ thi. Điều này không chỉ do những nguyên nhân trực tiếp mà còn có nguyên nhân mang tính cấu trúc.
Sự gia tăng đáng kể các chương trình đào tạo từ xa với chi phí thấp do các tổ chức giáo dục đại học tư thục vì lợi nhuận triển khai, hiện chiếm hơn 50% số tuyển sinh mới và không yêu cầu điểm ENEM đầu vào. Ngoài ra, quy trình tự loại trừ cũng là một yếu tố quan trọng. Điều này ám chỉ việc học sinh tốt nghiệp trung học công lập thường coi mình không đủ khả năng cạnh tranh để vào các trường đại học công lập có quy trình tuyển sinh mang tính chọn lọc cao.
Dữ liệu cũng cho thấy sự sụt giảm thí sinh tham gia kỳ thi tuyển sinh quốc gia trong tầng lớp kinh tế xã hội thấp, bao gồm học sinh tốt nghiệp trung học công lập và đặc biệt là trong dân số da đen.
Những mong đợi
Chính phủ mới đối mặt với thách thức lớn, phải đảo ngược những cắt giảm nghiêm trọng mà chính phủ trước đã thực hiện đối với giáo dục đại học và tài trợ nghiên cứu. Nhiệm vụ cũng bao gồm việc đảm bảo tính hòa nhập xã hội trong giáo dục đại học, hỗ trợ các sáng kiến hành động tích cực và đưa ra quyết định chín chắn về quy định và đánh giá chất lượng do sự mở rộng nhanh chóng đào tạo từ xa ở Brazil. Mặc dù những hạn chế về tài chính làm chậm quá trình mở rộng ngân sách của Bộ Giáo dục, kỳ vọng là rất cao. Giáo dục đã là một trong những điểm chính trong chiến dịch tranh cử của Lula và là chủ đề chỉ trích của ông đối với thành tựu của tổng thống đương nhiệm Bolsonaro.