Marcelo Knobel là Giám đốc của Universidade Estadual de Campinas (Unicamp) và là Giáo sư chính thức tại Viện Vật lý Gleb Wataghin, Unicamp, Brazil. E-mail: Knobel@ifi.unicamp.br. Fernanda Leal là ứng viên Tiến sĩ tại Universidade do Estado de Santa Catarina (UDESC) và là Học giả thỉnh giảng tại Trung tâm Giáo dục Đại học Quốc tế (CIHE), Boston College, Hoa Kỳ. E-mail: lealf@bc.edu.
Ở Brazil, do nắm giữ vai trò trung tâm trong việc đưa ra chính sách, phân bổ kinh phí và ra quy định, chính phủ liên bang từ trước tới nay vẫn luôn quyết định hướng phát triển của giáo dục đại học, khoa học công nghệ và đổi mới. Từ những năm 1930, khi những trường đại học liên bang và tiểu bang đầu tiên được thành lập, giới chức trong chính quyền quốc gia đều hiểu rằng sự phát triển của một quốc gia có chủ quyền phụ thuộc vào sự đầu tư tiến bộ vào đào tạo nguồn nhân lực và thúc đẩy khoa học. Những nỗ lực trực tiếp để củng cố một chính sách quốc gia cho khoa học được bắt đầu từ thời hậu chiến, khi ban Phối hợp Cải thiện Nhân sự Cấp cao (Capes) và Hội đồng Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia (CNPq) được thành lập.
Các trường đại học công lập và các cơ quan tài trợ đều đóng vai trò nền tảng trong sự phát triển của đất nước, đến mức ngày nay không thể hình dung rằng Brazil có thể đáp ứng nhu cầu quan trọng của quốc gia về tăng trưởng kinh tế và xã hội nếu không có sự tham gia của các tổ chức này. Trong bối cảnh này, các tuyên bố gần đây của Tổng thống Jair Bolsonaro kể từ khi nhậm chức vào tháng 1 năm 2019 và các biện pháp được chính phủ của ông ban hành hoặc đề xuất đã gây ra mối lo ngại lớn và tạo ra sự nhầm lẫn đáng kể. Bài viết này tóm tắt các sự kiện chính đã diễn ra và có thể tác động đến tương lai.
Sự không chắc chắn, những mâu thuẫn và thụt lùi
Từ tháng 1 đến tháng 3 năm 2019, Bộ Giáo dục dưới thời bộ trưởng Ricardo Vélez Rodrígues đã phải chịu đựng một “cuộc chiến nội bộ” dẫn đến sự bất ổn lớn. Liên quan đến giáo dục đại học, Vélez Rodrígues khẳng định rằng “không tồn tại ý tưởng về trường đại học dành cho tất cả mọi người. Các trường đại học nên được dành riêng cho tầng lớp trí thức ưu tú”. Tuyên bố này được coi là đặc biệt xúc phạm bởi vì ở Brazil học đại học vẫn là đặc quyền của giới thượng lưu: theo báo cáo Education at Glan 2018 của OECD, chưa đến 20% phân khúc dân số trong độ tuổi từ 25 đến 34 có bằng đại học. Thái độ của ông cũng làm đảo ngược những nỗ lực gần đây nhằm mở rộng cơ hội tiếp cận và dân chủ hóa giáo dục đại học công.
Vào tháng 3 năm 2019, chính phủ bất ngờ công bố cắt giảm 42% ngân sách dành cho Bộ Khoa học-công nghệ-đổi mới và truyền thông – trong khi chính phủ đã có được lời hứa của tổng thống tăng mức đầu tư vào khoa học, công nghệ và đổi mới (ST&I) từ 1,5% hiện tại của GDP lên 3% tương đương với Liên minh châu Âu. Quyết định này cũng gây lo ngại vì hậu quả bất lợi của nó đối với cả các trường đại học và xã hội nói chung. Các trường đại học phụ thuộc vào các cơ quan công quyền được nhận kinh phí từ liên bang để tài trợ cho nghiên cứu. Dòng kinh phí bị gián đoạn sẽ ngăn cản quốc gia này giải quyết nhiều thách thức kinh tế và xã hội. Ngoài ra, các lĩnh vực chiến lược như y tế, năng lượng và nông nghiệp sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng nếu những hạn chế đó không được xem xét lại.
Các tổ chức giáo dục đại học công lập (HEI) là mục tiêu chính
Vào tháng 4 năm 2019, nhà kinh tế học Abraham Weintraub đã thay thế Vélez Rodrígues tại Bộ Giáo dục. Ngay sau khi được bổ nhiệm, Tổng thống Bolsonaro đã tuyên bố trên Twitter rằng Bộ trưởng Weintraub đang xem xét cắt giảm đầu tư vào các trường triết học và xã hội, điều này cho thấy ý đồ của ông là “tập trung vào các lĩnh vực tạo ra lợi nhuận ngay lập tức cho người nộp thuế như thuốc thú y, kỹ thuật và y học”. Việc loại bỏ các ngành khoa học xã hội và nhân văn phản ánh lập trường tư tưởng của tổng thống và sự thù địch của ông đối với các trường đại học công và giảng viên, mối đe dọa không chỉ đối với hoạt động của những tổ chức này, mà còn đối với tự do học thuật.
Một tháng sau khi nhậm chức, ông tuyên bố rằng ba trường đại học liên bang là Bras Brasília (UnB), Fluminense (UFF) và Bahia (UFBA) sẽ phải đối mặt với việc cắt giảm ngân sách vì bị cáo buộc thúc đẩy tình trạng hỗn loạn và vì thành tích học thuật kém. Theo Weintraub “những công việc cần thực hiện là: xuất bản khoa học, đổi mới phương pháp đánh giá, đạt vị trí cao trong bảng xếp hạng”. Trớ trêu thay, ba trường này lại ở trong số những trường tốt nhất của Brazil theo xếp hạng quốc gia đo lường chất lượng giảng dạy và theo xếp hạng quốc tế đo lường năng suất nghiên cứu, điều này làm tăng thêm những nghi ngờ về động lực thực sự đằng sau quyết định của ông. Cắt giảm ngân sách nhanh chóng lan rộng ra toàn bộ hệ thống liên bang. Nếu biện pháp này trở thành hiện thực, tất cả các trường đại học và học viện liên bang sẽ phải đối mặt với việc bị cắt giảm 30% ngân sách hoạt động năm 2019, đặt ra câu hỏi về khả năng tồn tại của họ trong học kỳ thứ hai.
Ngoài biện pháp cắt giảm, điều rất đáng lo ngại nữa là những nỗ lực nhằm ngăn chặn các chỉ trích công khai. Trong một nỗ lực kỳ lạ để giải thích biện pháp này, Bộ trưởng tuyên bố rằng việc cắt giảm chỉ đại diện cho 3,5% ngân sách giáo dục đại học liên bang. Vì lương hưu và lương không thể bị cắt giảm, đề xuất này sẽ tác động thậm chí nặng nề hơn đối với hoạt động hàng ngày của các trường đại học. Bởi vì các HEI công đang giữ vai trò đại diện chính cho Brazil, những cắt giảm này có hiệu quả như hành động “chính phủ tự cắt cổ mình”.
Thêm những mối lo ngại phát sinh vào tháng 5 năm 2019, khi Capes ngừng cấp hơn 3000 học bổng cho sinh viên tốt nghiệp mà không thông báo trước. Cơ quan này tuyên bố rằng đây chỉ là việc giảm bớt những học bổng “vô nghĩa” không tạo được sự khác biệt nào. Một phần ba số học bổng đã được khôi phục sau các cuộc biểu tình từ các trường đại học. Tuy nhiên, vào tháng 6 năm 2019, Capes thay đổi các tiêu chí cấp học bổng cho các chương trình sau đại học, dẫn đến việc cắt giảm thêm 2500 suất học bổng.
Ngoài ra, vào tháng 6 năm 2019, một sự can thiệp làm dấy lên mối lo ngại về quyền tự chủ của các trường đại học công lập. Lần đầu tiên sau hai thập kỷ, Bộ Giáo dục đã phá vỡ truyền thống phê chuẩn việc bổ nhiệm một hiệu trưởng giành chiến thắng trong cuộc bầu cử do cộng đồng đại học tổ chức.
Hệ quả của quốc tế hóa
Chương trình nghị sự cho giáo dục đại học của Bolsonaro có thể còn ảnh hưởng đến nỗ lực quốc tế hóa hệ thống bởi vì nó tác động đến ít nhất ba chương trình quốc gia quan trọng: Chương trình Doutorado-Sanduíche no Foreign (Capesedom PDSE) – tài trợ cho các nghiên cứu sinh bậc tiến sĩ đi học tập ở nước ngoài; Chương trình Instucional de Internacionalização (Capes – PrInt) – hỗ trợ quốc tế hóa tại các HEI; và Chương trình Idiomas sem Fronteiras (IsF)- thúc đẩy năng lực ngoại ngữ trong các cộng đồng đại học.
Cuối cùng, việc cắt giảm 30% ngân sách trong hệ thống liên bang có thể sẽ ảnh hưởng đến hoạt động hợp tác Nam – Nam và hợp tác khu vực. Trong khi các chương trình quốc gia về quốc tế hóa chủ yếu tập trung vào Hoa Kỳ và châu Âu, vẫn có những sáng kiến quan trọng được tài trợ từ ngân sách của các tổ chức.
| Một tháng sau khi nhậm chức, ông tuyên bố rằng ba trường đại học liên bang là Bras Brasília (UnB), Fluminense (UFF) và Bahia (UFBA) sẽ phải đối mặt với việc cắt giảm ngân sách vì bị cáo buộc thúc đẩy tình trạng hỗn loạn và vì thành tích học thuật kém. |
Sự thật cần phải nói ra và những nỗ lực kháng cự
Những chỉ trích của chính phủ đối với giáo dục đại học Brazil là không xác đáng. Ví dụ, tổng thống tuyên bố rằng các HEI công không đạt năng suất cao – trong khi, mặc dù chỉ chiếm 12,1% toàn hệ thống quốc gia, họ chịu trách nhiệm cho 95% năng suất nghiên cứu quốc gia và vai trò xã hội của họ vượt ra ngoài nghiên cứu để tiếp cận xã hội Brazil bằng nhiều cách thức quan trọng. Một khẳng định khác chưa được chứng minh là trong các trường đại học công lập tập trung chủ yếu những cư dân theo phe “cánh tả” và “Mác xít”, trong khi thực tế những tổ chức này phản ánh vị trí chính trị của một xã hội rộng lớn hơn.
Cuối cùng, mặc dù các trường đại học công lập, theo truyền thống, là những tổ chức ưu tú, họ đã trở nên dân chủ hơn trong những năm gần đây. Ví dụ, Khảo sát năm 2018 về Hồ sơ kinh tế xã hội của sinh viên tại các HEI liên bang cho thấy 70% sinh viên đại học trong các tổ chức này đến từ các gia đình có thu nhập hàng tháng dưới mức 1500 R (khoảng 370 đô la Mỹ). Ngoài ra, các trường công lập này còn có hạn ngạch dành cho học sinh tốt nghiệp các trường trung học công lập và học sinh dân tộc thiểu số nhằm góp phần vào sự đa dạng và giúp kiềm chế sự bất bình đẳng xã hội đang quá lớn trong đất nước.
Mặc dù các cáo buộc của Tổng thống và Bộ trưởng Giáo dục và các biện pháp thắt lưng buộc bụng mà họ đề xuất đã vấp phải phản ứng bất bình từ công chúng và thu hút sự chú ý và phản đối của quốc tế, chúng tôi tin rằng đây chỉ là những bước đầu tiên dẫn đến thảm họa tiềm tàng đối với khoa học và giáo dục đại học ở Brazil.