Philip G. Altbach là Giáo sư nghiên cứu và là Giám đốc sáng lập của Trung tâm Giáo dục Đại học Quốc tế, Boston College, Hoa Kỳ. E-mail: altbach@bc.edu. Nanette A. Svenson là Nhà tư vấn Giáo dục và Phát triển toàn cầu ở Panama. E-mail: nanette.svenson@gmail.
Nhờ có vị trí địa lý độc đáo, Panama luôn là một ngã tư quan trọng của khu vực và toàn cầu, kênh đào Panama cung cấp bằng chứng rõ ràng về điều này. Được xây dựng hơn một thế kỷ trước, kênh đào này đóng vai trò rất quan trọng đối với thương mại toàn cầu và nền kinh tế quốc gia. Các lĩnh vực tài chính quốc tế, vận tải và hậu cần, và du lịch và các dịch vụ khác đóng góp hơn 3/4 tổng sản phẩm quốc nội (GDP); ngoài lợi thế chung là vị trí địa lý, những động lực kinh tế này có một điểm chung khác: đều cần lực lượng lao động có trình độ học vấn cao. Trớ trêu thay, hệ thống giáo dục của Panama lại là một trong những hệ thống yếu nhất trong khu vực. Tệ hơn nữa, đất nước này đang làm rất ít để khắc phục tình trạng này và thiếu ý thức tập thể về vai trò của trí tuệ trung tâm đối với tương lai của quốc gia. Sự tự mãn này có thể là do Panama đã đạt được những thành tựu đáng kể trong thập kỷ qua; tăng trưởng kinh tế đạt trung bình hơn 7% hàng năm và cơ sở hạ tầng trong và xung quanh thành phố Panama đã phát triển rất ấn tượng. Tuy nhiên, thành công này có lẽ không bền vững.
Panama thích so sánh mình với Singapore. Cả hai quốc gia đều có dân số ít, đa dạng, nguồn lực vật chất hạn chế và vị trí địa lý thuận lợi là những yếu tố cho phép phát triển các nền kinh tế ngách giá trị dựa trên các dịch vụ quốc tế. Nhưng Singapore ngay từ đầu đã tập trung thành công vào giáo dục, bởi vì tăng trưởng kinh tế và phát triển bền vững phần lớn đều dựa vào nguồn nhân lực. Panama thì không. Do đó, Panama giống như Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, một quốc gia trong nhiều năm chỉ sống dựa vào nguồn tài nguyên thiên nhiên, không muốn thừa nhận nhu cầu đa dạng hóa nền kinh tế, và khi bắt đầu làm như vậy thì lại phụ thuộc quá nhiều vào việc nhập khẩu cả nhân tài và sản phẩm, và chỉ gần đây mới thừa nhận tầm quan trọng của việc cải thiện hệ thống giáo dục nhằm tạo ra một lực lượng lao động quốc gia năng suất cao hơn. Đây là điểm Panama cần lưu ý.
Tổng quan về giáo dục đại học Panama
Từ những năm 1990, Panama đã trải qua sự tăng trưởng lớn về số lượng các trường đại học đa ngành được thành lập mới – ngoài 5 trường công lập và một trường Công giáo – phần lớn là các trường vì lợi nhuận. Hơn 100 trường đại học được công bố hoạt động công khai; gần một nửa được các cơ quan chức năng công nhận và một số ít hơn được các tổ chức quốc gia hoặc quốc tế công nhận. Số lượng sinh viên chiếm khoảng 40%, mặc dù tỷ lệ tốt nghiệp thấp hơn nhiều. Theo UNESCO, 13,5% dân số Panama có bằng cử nhân, 2% có bằng thạc sĩ và 0,3% có bằng tiến sĩ. Khoảng hai phần ba tổng số sinh viên theo học tại 5 trường đại học công lập, trong đó lâu đời nhất và lớn nhất là Đại học Panama (UP), và tại những trường mới được thành lập gần đây từ các khoa của UP, hoặc trong các trung tâm đào tạo của khu vực. Khu vực giáo dục tư nhân chỉ chiếm một phần ba tổng số sinh viên nhưng là phân khúc phát triển nhanh nhất. Hầu hết các trường đại học nằm trong và xung quanh thủ đô, với một số trường nằm rải rác ở vài thành phố lớn khác.
Những khó khăn nghiêm trọng
Giống như nhiều quốc gia Mỹ Latinh, Panama đầu tư ít, và thiếu quan tâm đến trường học ở mọi cấp độ, họ tập trung vào việc dạy cho hết nội dung thay vì định hướng kết quả đầu ra của sinh viên. Do đó, các trường công lập thường có chất lượng thấp và không đào tạo được cho sinh viên những kỹ năng cần thiết để họ có thể thành công trong giáo dục sau trung học hoặc tham gia trực tiếp vào nền kinh tế dịch vụ. Những gia đình có điều kiện tài chính thường cho con cái vào học trường tư để được chuẩn bị cho những cơ hội việc làm tốt hơn. Điều này góp phần làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng kinh tế và tạo ra một cấu trúc xã hội ngày càng phân cực.
Các trường đại học nghiên cứu và các lĩnh vực nghiên cứu phải gánh chịu nhiều bất lợi hơn ai hết, công tác điều hành kém và thiếu thốn nguồn lực. Mặc dù có quá nhiều trường đại học nghiên cứu, nhưng rất ít trường có chất lượng hợp lý, không trường nào đạt được tiêu chuẩn của thế giới, và hầu hết thậm chí không hơn gì các trường nghề ở các nước Mỹ Latinh khác. Điều này phần nào phản ánh sự phân bổ nguồn lực. Panama đầu tư 0,7% GDP vào giáo dục đại học, không bằng một nửa so với mức đầu tư của Hoa Kỳ và các nước OECD khác. Phần lớn khoản đầu tư này chảy về UP, là trường nổi tiếng với lịch sử tham nhũng, quản lý không hiệu quả và chương trình giảng dạy lỗi thời. Kinh phí cho nghiên cứu cũng khan hiếm. Trong thập kỷ qua, Panama chỉ đầu tư 0,1% – 0,2% GDP cho nghiên cứu và phát triển, thấp hơn khoảng 20 lần so với mức trung bình của OECD. Điều này, kết hợp với trình độ đào tạo đại học và sau đại học thấp và định hướng giảng dạy truyền thống của giáo dục đại học Panama, gây khó khăn cho việc phát triển văn hóa nghiên cứu.
Panama còn phải vật lộn với môi trường pháp lý quan liêu và bị chính trị hóa cao, làm hạn chế sự đổi mới và phát triển. Bộ Giáo dục của Panama là cơ quan chính phủ lớn nhất và rối loạn chức năng nhất; hiến pháp quốc gia ủy quyền cho Trường UP có tiếng tăm mờ ám kiểm soát việc xây dựng chương trình giáo dục đại học; và Hội đồng Kiểm định và Đánh giá Giáo dục Đại học Quốc gia (CONEAUPA), dù được thành lập năm 2006, chỉ gần đây mới bắt đầu hiện diện trong lĩnh vực này.
| Các trường đại học nghiên cứu và các lĩnh vực nghiên cứu phải gánh chịu nhiều bất lợi hơn ai hết, công tác điều hành kém và thiếu thốn nguồn lực. |
Những tài nguyên hấp dẫn
Một số tài nguyên đang bị lãng phí của Panama có thể được sử dụng tốt hơn để đảo ngược các xu hướng mờ nhạt này. Đó là nguồn tài nguyên độc nhất vô nhị nhưng ít được sử dụng trong Thành phố Tri thức (City of Knowledge), một khu vực tự do kinh tế học thuật nằm trong Khu vực Kênh đào Panama trước đây. Đây là địa điểm tập trung các tổ chức Liên Hiệp Quốc cho khu vực Châu Mỹ Latinh và Caribê và nhiều tổ chức quốc tế khác, cùng một số trung tâm nghiên cứu và trường đại học nước ngoài, trong đó có một chi nhánh của Đại học bang Florida. Hầu hết các trường này có số lượng tối thiểu các giảng viên thường trực và ít thực hiện nghiên cứu, nhưng chúng bổ sung một thành phần quốc tế cho giáo dục đại học quốc nội. Theo luật, Thành phố Tri thức không thuộc quyền quản lý của Bộ Giáo dục và không phải hoạt động theo quy định của UP – đây là một lợi thế to lớn; ở đây cũng là nơi đặt trụ sở của Ban Thư ký Khoa học Quốc gia (SENACYT), một cơ quan tự trị chịu trách nhiệm thúc đẩy nghiên cứu và đổi mới khoa học. Bất chấp ngân sách và nguồn nhân lực còn hạn chế, SENACYT vẫn bắt đầu thiết lập các giao thức và quy trình để thúc đẩy hoạt động nghiên cứu. Một tổ chức tự trị công – tư kết hợp khác, INDICASAT, trung tâm nghiên cứu y sinh chính thức đầu tiên của Panama, cũng được đặt tại Thành phố Tri thức và đã bắt đầu đạt được những thành tích đáng kể trong nghiên cứu, đào tạo tiến sĩ và xây dựng năng lực quốc gia, chủ yếu là kết hợp với các đối tác quốc tế. Nhiều việc hơn nữa có thể làm được nếu khai thác tất cả tài nguyên của Thành phố Tri thức này với sự hỗ trợ của khu vực công và tư nhân. Xây dựng quan hệ hợp tác chặt chẽ giữa các tổ chức giáo dục trong Thành phố Tri thức cũng sẽ giúp tăng hiệu quả và năng suất hoạt động.
Con đường phía trước
Ba sáng kiến vĩ mô và những sáng kiến khác nhỏ hơn là chìa khóa để xoay chuyển giáo dục đại học Panama. Điều đầu tiên và quan trọng nhất là chính phủ và xã hội cần nhìn nhận tầm quan trọng của giáo dục đại học đối với sự phát triển bền vững của quốc gia. Thứ hai là cần cấp bách phá bỏ các rào cản chính trị, pháp lý và tình trạng quan liêu ngột ngạt trong các hệ thống của đất nước. Phải cắt bỏ quyền giám sát giáo dục đại học của UP; và các tổ chức giáo dục khác, ngoài UP, phải được tiếp cận nguồn tài trợ công dành cho giáo dục đại học và nghiên cứu. Thứ ba, cung cấp đầy đủ các nguồn lực là vô cùng quan trọng và Panama có thể đủ khả năng chi trả cho việc phát triển những cơ sở giáo dục đại học và R&D chất lượngphục vụ nhu cầu kinh tế và xã hội của quốc gia. Bỏ bê điều này – dù đất nước vẫn đạt được nhiều thành công về kinh tế trong nhiều thập kỷ – là ngu ngốc và không thể tha thứ.
Giáo dục đại học tư thục có thể đóng một vai trò quan trọng trong sự phát triển giáo dục đại học của Panama và một số cơ sở đã bắt đầu làm được như vậy theo những cách hữu hình và quan trọng. Đối với mọi tổ chức, kiểm soát chất lượng giáo dục và tự do đổi mới là không thể thiếu, mặc dù ở thời điểm hiện tại cả hai nội dung này đều không được quản lý tốt. Cuối cùng, quốc tế hóa phải giữ vai trò trung tâm đối với tương lai học thuật của Panama, giống như vai trò đang có hiện nay đối với phát triển kinh tế và phải được quan tâm thúc đẩy thích đáng. Các tổ chức đối tác tiềm năng của giáo dục đại học và nghiên cứu luôn có sẵn trên toàn thế giới, những gì Panama cần làm là lập kế hoạch chiến lược, đầu tư bổ sung và khuyến khích đầu tư. Thành phố Tri thức tình cờ trở thành một tài sản quốc gia vô giá có thể thúc đẩy chương trình nghị sự này và nên được tận dụng tốt hơn theo hướng đó.
Khai thác lợi thế địa lý của Panama để thúc đẩy nền giáo dục đại học và nghiên cứu đang còn trì trệ là việc nhất thiết phải làm để duy trì tăng trưởng kinh tế và ổn định xã hội. Các ngành ngân hàng, hậu cần và du lịch ở Panama đã đẩy mạnh hoạt động theo các tiêu chuẩn thế giới, do đó, các trường đại học cũng phải như vậy, nếu nước này muốn tham gia vào nền kinh tế toàn cầu.