Eric Fredua-Kwarteng là cố vấn về chính sách giáo dục, làm việc tại trụ sở Toronto, Canada. E-mail: efredua_2000@yahoo.ca. Catherine Effah là chuyên gia tư vấn cho Ủy ban Doanh nghiệp Nhà nước, Ghana. E-mail: cath-erine.effah@yahoo.co.uk.
Nhà triết học và giáo dục người châu Phi James Emmanuel Kwegyir-Aggrey (1875-1927) tuyên bố rằng nếu bạn giáo dục một người đàn ông, bạn giáo dục một cá nhân, nhưng nếu bạn giáo dục một người phụ nữ, bạn giáo dục một gia đình và cả một dân tộc. Tuyên bố này gợi ý rằng giáo dục phụ nữ có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát triển của châu Phi. Mặc dù nam giới châu Phi đóng góp vào sự phát triển, phụ nữ châu Phi mang trên mình phần lớn gánh nặng phát triển của lục địa trong các lĩnh vực y tế và chăm sóc trẻ em, nông nghiệp, sản xuất, chế biến và bảo quản thực phẩm. Chẳng hạn, các cộng đồng nông thôn ở châu Phi thường không có các hệ thống cấp nước bằng đường ống và nhiên liệu phi hóa thạch. Rất nhiều phụ nữ châu Phi phải đi rất xa để lấy nước và củi để sử dụng trong gia đình.
Số liệu nhập học cho thấy rất ít phụ nữ châu Phi theo học các chương trình kỹ thuật trong các trường đại học trên toàn châu Phi. Ví dụ, tại trường Cao đẳng Fourah Bay, Đại học Sierra Leone, mặc dù tỷ lệ nữ đăng ký học chương trình kỹ thuật có tăng lên, sinh viên nam vẫn chiếm khoảng 90%.
Tương tự như vậy, tại một trong những trường đại học châu Phi lâu đời nhất, Đại học Makerere, Uganda, có 2160 sinh viên theo học các chương trình kỹ thuật trong năm học 2009-2010, trong số đó, chỉ có 22% là nữ. Tại Đại học Rwanda, tỷ lệ phần trăm sinh viên nữ tham gia các chương trình kỹ thuật trong các năm học 2013-2014 và 2014-2015 là 20% và 19% tương ứng. Đại học Mỏ và Công nghệ Ghana, năm học 2014-2015 có 503 sinh viên, tỷ lệ nữ chỉ là 16%. Trong năm trước đó, tỷ lệ này là gần 20%. Trung bình, tỷ lệ sinh viên nữ theo học tại trường đại học này dao động trong khoảng 15-20%.
Tỷ lệ thấp nữ sinh viên trong các chương trình kỹ thuật của trường đại học ở châu Phi không chỉ do sự thiếu quan tâm, khả năng hoặc năng lực trí tuệ. Theo cách suy nghĩ truyền thống, khoa học và toán học là lãnh địa của nam giới; các hoạt động văn hóa xã hội ưu tiên giáo dục nam giới hơn là phụ nữ; và môi trường giảng dạy khoa học và toán học trong trường trung học không hỗ trợ nữ sinh đã góp phần vào việc tỷ lệ sinh viên nữ theo học các ngành kỹ thuật tại các trường đại học châu Phi vẫn thấp. Do đó, đây rõ ràng là một bất công xã hội, tạo nên sự thiếu công bằng trong cơ hội tiếp cận giáo dục kỹ thuật.
Số liệu nhập học cho thấy rất ít phụ nữ châu Phi theo học các chương trình kỹ thuật trong các trường đại học trên toàn châu Phi.
Cân bằng hay bình đẳng giới?
Thống kê nhập học của hầu hết các trường đại học ở châu Phi đều cho biết tỷ lệ nữ và nam sinh viên. Trường Đại học Cape Coast, Ghana, là một ví dụ rõ ràng. Trường này công bố số liệu ghi danh hàng năm và sự phân bố giới tương ứng. Năm học 1962-1963, trong tổng số 155 sinh viên được ghi nhận, chỉ có 8% là nữ. Tuy nhiên, năm 2011-2012, tỷ lệ nữ tham gia tuyển sinh là 33%. Đại học Nông nghiệp và Công nghệ Jomo Kenyatta, Kenya, cũng đã cải thiện tỷ lệ tuyển nữ từ 14% trong năm 2012-2013 thành 29% trong giai đoạn 2013-2014. Đại học Yaoundé, Cameroon, cũng đã tăng tỷ lệ tuyển sinh nữ trong giai đoạn 2015-2016 lên khoảng 38% so với 27% của năm trước.
Các trường đại học khác của châu Phi cũng đã có những cải thiện tương tự trong việc tuyển sinh viên nữ. Mặc dù những số liệu thống kê này là một công cụ hữu ích để theo dõi việc học sinh nữ tiếp cận với giáo dục đại học – nhưng lại không cho thấy các chương trình mà sinh viên nữ theo học, đặc biệt là các ngành kỹ thuật. Tương tự như vậy với các trường đại học Nam Phi nơi đạt được tỷ lệ trung bình 53% nữ sinh nhập học. Dường như hầu hết các trường đại học của châu Phi tập trung nhiều hơn vào vấn đề cân bằng giới, mà bỏ qua bình đẳng giới – phản ánh trong tỷ lệ tiếp cận và phân bổ giới tính trong các chương trình học tập đặc biệt là kỹ thuật.
Chiến lược công bằng xã hội: có thể làm gì?
Một số trường đại học ở châu Phi đã thực hiện bốn chiến lược hành động nhằm tăng tỷ lệ nữ sinh theo học các chương trình kỹ thuật:
- Hạn ngạch nhập học: các chương trình kỹ thuật dành một tỷ lệ tuyển sinh nhất định cho nữ. Một biến thể phổ biến của chiến lược này là cho phép nhập học cả những thí sinh nữ gần đạt yêu cầu đầu vào. Mặc dù các bằng chứng thực tế của Đại học Ghana và Đại học Dar es Salaam, Tanzania đều khẳng định tính hiệu quả của chiến lược này, nó vẫn bị chỉ trích vì đã hạ thấp tiêu chuẩn học tập và dành sự ưu đãi cho thí sinh nữ. Đáng tiếc là, trong hầu hết các trường hợp, sinh viên nữ được nhận vào học theo chính sách chiến lược này lại không nhận được sự hỗ trợ cần thiết về mặt học thuật để có thể thành công trong các chương trình kỹ thuật họ đã lựa chọn.
- Ưu tiên nhập học: thí sinh nữ đạt yêu cầu đầu vào được ưu tiên hơn thí sinh nam. Đó là một chiến lược đơn giản dễ thực hiện, vì nó không đòi hỏi bất kỳ quy hoạch phức tạp nào. Nhiều trường đại học châu Phi, đặc biệt là Đại học Mỏ và Công nghệ Ghana, và các trường khác, đã đạt được những thành công to lớn trong việc áp dụng chính sách chiến lược này. Nhưng vấn đề là chính sách này không quan tâm đến việc thí sinh nữ đạt được những tiêu chuẩn cần thiết để nhập học bằng cách nào.
- Nâng cao trình độ học vấn: một biến thể của chính sách này là những thí sinh nữ gần đạt được các yêu cầu đầu vào có thể được nhận vào học, nếu họ sẵn sàng tham gia và hòan thành một chương trình học nâng cao. Mặc dù đạt được những thành công nhất định, chương trình này chỉ tập trung vào việc trang bị kiến thức và phát triển kỹ năng mà không xây dựng sự tự tin cho người học.
- Nhập học có điều kiện: những thí sinh nữ chỉ có điểm học tập ở mức trung bình vẫn được nhận vào học với điều kiện họ phải đạt được những kết quả nhất định trong năm học đầu tiên. Ví dụ, những thí sinh nữ đã đạt được 75% điểm môn toán có thể được vào học các chương trình kỹ thuật với yêu cầu rằng họ phải đạt được ít nhất 70% điểm môn toán ở năm đầu tiên. Chiến lược này có xu hướng gây áp lực quá lớn đối với các thí sinh nữ, khi họ phải cố gắng đáp ứng điều kiện.
Con đường phía trước
Các chiến lược hành động như hạn ngạch nhập học, ưu tiên nhập học, nâng cao trình độ, và nhập học có điều kiện đều rất quan trọng để giải quyết vấn đề thiếu đại diện nữ trong các chương trình kỹ thuật tại các trường đại học châu Phi. Tuy nhiên, những chiến lược này không giải quyết được bất kỳ nguyên nhân cơ bản nào dẫn đến sự chênh lệch tỷ lệ giới tính trong các ngành kỹ thuật. Có hai nguyên nhân chính cần quan tâm là tỷ lệ nhập học của nữ sinh trong trường trung học phổ thông, và những khó khăn các học sinh nữ gặp phải khi học các môn khoa học và toán ở cấp này. Các trường đại học châu Phi không nên đứng tách biệt trong khi chênh lệch về giới ngày càng tệ hơn. Họ cần tham gia mạnh mẽ vào cuộc vận động vì sự giáo dục phụ nữ và lên tiếng như các đối tác phát triển.
Trường trung học phổ thông là nguồn cung cấp sinh viên chính cho các chương trình kỹ thuật bậc đại học. Rất ít học sinh nữ đạt điểm tốt trong các môn học cho phép họ ứng tuyển vào các chương trình này, do môi trường học tập thiếu sự khuyến khích; giáo viên nói đến những vấn đề nằm ngoài kinh nghiệm hàng ngày của học sinh nữ; học sinh nam được ưa thích hơn; và quan điểm gia trưởng về khoa học và toán học trong xã hội.
Các trường đại học châu Phi có thể tác động đến số lượng nữ sinh trung học lựa chọn các chương trình kỹ thuật bằng cách ấn định và giảng dạy các chương trình khoa học, toán học và công nghệ đặc biệt cho các em gái trong chương trình tiếp cận cộng đồng của họ. Những can thiệp như vậy nhằm giúp các em gái phát triển sở thích, kỹ năng và sự tự tin trong những lĩnh vực đó.