Martha C. Merrill
Martha C. Merrill là Phó Giáo sư về quản trị đại học của Đại học bang Kent, Hoa Kỳ. Bà được IREX tài trợ một chuyến thăm quan ngắn, tạo điều kiện để hoàn thành nghiên cứu được trình bày trong bài viết này. E-mail: mmerril@kent.edu.
Ngày 3 tháng 6 năm 2014, nước Cộng Hoà Kyrgyzstan chính thức bãi bỏ hệ thống kiểm định/đánh giá đối với giáo dục đại học, đó là ngày giải thể Vụ Cấp phép và Kiểm định thuộc Bộ Giáo dục quốc gia Kyrgyzstan. Điều thú vị là không ai quan tâm đến sự kiện đó, từ sinh viên, phụ huynh, đến báo chí truyền thông và các chính trị gia. Trong bài viết đăng trên Governing Universities Globally (2009), Roger King cho rằng các trường đại học càng ngày càng bị chi phối bởi những quy tắc chính thức và không chính thức xuất phát từ những quyền lực siêu quốc gia, nhưng vẫn có nhiều cách thức để biến những ý tưởng thành hiện thực. Tình huống ở Kyrgyzstan có cho các nhà giáo dục biết thêm điều gì về ảnh hưởng của quản trị toàn cầu nói chung, hoặc về thực tế của Kyrgyzstan?
Những đánh giá thay thế
Kyrgyzstan mặc dù không là thành viên của Tiến trình Bologna nhưng họ đã vận dụng cải cách Bologna vài năm, trong đó có việc chuyển từ hệ thống bằng cấp Liên Xô cũ sang hệ thống bằng cấp cử nhân, thạc sỹ. Một cải cách khác là việc công nhận bằng cấp lẫn nhau phục vụ cho việc kiểm định độc lập, như yêu cầu trong Tiêu chuẩn và Hướng dẫn châu Âu. Sau khi giải thể Vụ Cấp phép và Kiểm định, các nhà giáo dục cho rằng các tổ chức kiểm định độc lập sẽ nhanh chóng được thành lập, tuy nhiên Jogorku Kenesh (Quốc hội Kyrgyzstan) vẫn chưa phê chuẩn luật thành lập các tổ chức này.
Việc giải thể tổ chức Cấp phép và Kiểm định của Bộ Giáo dục không có nghĩa là không có cách khác để đánh giá chất lượng. Các trường đại học Kyrgyz-Russia Slavonic và Kyrgyz-Turkish Manas được thành lập theo hiệp định liên chính phủ với bằng cấp được công nhận ở 2 quốc gia. Trường Đại học Hoa Kỳ ở Trung Á có hiệp ước bằng đôi với Bard College, các sinh viên học theo chương trình đào tạo của Bard sẽ được nhận bằng của Bard College.
Một số đại học khác chọn con đường kiểm định quốc tế cho từng ngành học; ngành “German Informatik” ở đại học Xây dựng, Giao thông và Kiến trúc Kyrgyz, hợp tác với trường Westsächsische Hochschule Zwickau của Đức, được kiểm định bởi tổ chức ASIIN Đức, ngành Kinh doanh của hai trường đại học ở thủ đô Bishkek đang ở giai đoạn chuẩn bị cho ACBSP (Accreditation Council for Business Schools and Programs) kiểm định. Mạng lưới Giáo dục NGO, bằng tài trợ của TEMPUS, đã hình thành tổ chức kiểm định, tiến hành 3 kiểm định thử nghiệm với sự tham gia của các đồng nghiệp châu Âu vào quá trình kiểm định tại chỗ.
Bất chấp nguy cơ hàng ngàn sinh viên tốt nghiệp có thể không được cấp bằng vào năm 2017, dư luận xã hội vẫn bình chân như vại
Những mối quan tâm tiềm ẩn
Trong hệ thống giáo dục từ thời Xô Viết để lại, một chương trình đào tạo phải được cấp phép mới được đưa vào hoạt động, và phải được kiểm định khi những sinh viên đầu tiên chuẩn bị ra trường, sau đó cứ mỗi 5 năm đánh giá lại một lần. Nếu một chương trình đào tạo bị đánh giá không đạt, sinh viên sẽ không được cấp bằng tốt nghiệp. Những chương trình đào tạo đã được đánh giá vào niên khoá 2009-2010 lẽ ra phải được tái đánh giá vào niên khoá 2014-2015. Ngoài ra, những chương trình đào tạo cử nhân 4 năm được triển khai ở các trường đại học tổng hợp năm 2012, sẽ có sinh viên tốt nghiệp đầu tiên vào năm 2017. Như vậy vào đầu năm sau sẽ có hàng trăm chương trình mới cần được kiểm định hoặc tái đánh giá.
Bất chấp nguy cơ hàng ngàn sinh viên tốt nghiệp có thể không được cấp bằng vào năm 2017, dư luận xã hội vẫn bình chân như vại. Một lý do là quốc hội Kyrgyzstan được bầu lại vào ngày 4 tháng 10 năm 2015, và các quyết định quan trọng phải đình lại cho đến khi có kết quả bầu cử và chính phủ mới được chính thức bổ nhiệm. Một lý do khác, việc kiểm định hay tái đánh giá không làm thay đổi học phí sinh viên đang học cũng như sinh viên mới, do đó không gây quan ngại cho xã hội. Những thí sinh đạt điểm cao trong Kỳ thi Học bổng quốc gia, được tổ chức bởi một tổ chức độc lập là Trung tâm Kiểm tra giáo dục và Phương pháp giảng dạy (CEATM), được nhà nước cấp học bổng toàn khóa học. Những thí sinh không đủ điểm tự trả học phí. Mặt khác, các trường đại học công đều có nhà nước đứng đằng sau, và tất cả các trường đào tạo cấp bằng quốc gia đều sử dụng cùng một chương trình đào tạo. Hệ quả là sinh viên (và phụ huynh) không quen với việc lựa chọn trường học trên cơ sở lựa chọn chương trình đào tạo. Thêm nữa, mặc dù chương trình được chính thức kiểm định, người ta vẫn hoài nghi chất lượng đào tạo của các trường đại học mới mở và các trường tư thục. Đề cập trong cuốn Lạc lối Chuyển đổi (Lost in Transition, NXB Information Agae, 2011), Alan De Young cho rằng các bên liên quan chú trọng nhiều đến các chức năng tiềm ẩn của giáo dục, mà ít quan tâm đến các chức năng biểu lộ của nó: chính phủ muốn dân số trẻ có công ăn việc làm nhiều hơn, phụ huynh quan tâm đến việc “dat’detyam obrazovaniye”- con cái có học vấn, thanh niên niên tìm kiếm cơ hội chuyển về thủ đô/thành phố lớn đang phát triển mạnh. Chất lượng thật sự của giáo dục không phải là tiền đề quan trọng cho các quan tâm tiềm ẩn vừa nêu. Hơn nữa, trong một chế độ xã hội dựa vào quan hệ, người ta thường “chạy” việc làm, và các mối quan hệ gia đình đóng vai trò quan trọng hơn là chất lượng của chương trình đào tạo khi tuyển dụng. Ngoài ra, do tầm quan trọng của quan hệ gia đình, sinh viên có xu hướng đi học gần nhà hoặc đi học ở các thành phố nếu có người thân sống ở đó. Vị trí địa lý của nhà trường có tính quyết định hơn chất lượng đào tạo được kiểm định trong việc lựa chọn trường. Cuối cùng, tham nhũng tràn lan: người học có thể mua bằng và các tổ chức đào tạo có thể “chạy” chứng chỉ kiểm định. Như vậy, khi người dân đang dựa vào thông tin truyền miệng và các đánh giá phi chính thức để nhận định về chất lượng đào tạo của một trường đại học, chứng chỉ kiểm định tiêu chuẩn chất lượng của nhà nước gần như không ý nghĩa.
Kết luận
Những hoàn cảnh cụ thể ở Kyrgyzstan khiến hệ thống giáo dục đại học không bị đảo lộn vì việc giải thể Vụ Cấp phép và Kiểm định thuộc Bộ Giáo dục. Một trong những nguyên nhân là một số trường đại học mạnh hơn đã có bằng cấp được công nhận ở nước ngoài, một số trường khác đang trong quá trình kiểm định quốc tế và các nhà giáo dục từ bên ngoài đang để mắt đến Kyrgyzstan. Hệ thống kiểm định chất lượng giáo dục của Kyrgyzstan đến lúc này đã không còn phù hợp.