Philip G. Altbach và Hans de Wit
Philip G. Altbach là Giáo sư danh dự và thành viên cao cấp tại Trung tâm Giáo dục Đại học Quốc tế, Boston College, Hoa Kỳ. E-mail: altbach@bc.edu.
Hans de Wit là Giáo sư danh dự và thành viên cao cấp tại Trung tâm Giáo dục Đại học Quốc tế, Boston College. E-mail: dewitj@bc.edu.
Đây là phiên bản đã được chỉnh sửa của bài viết ban đầu được xuất bản trên University World News, ngày 11 tháng 12 năm 2024.
Sự phát triển nhanh chóng của giáo dục đại học và nghiên cứu đã khiến số lượng các công bố khoa học tăng vọt. Việc công bố các bài viết này đã trở thành tiêu chí quan trọng để các nhà khoa học được thăng tiến, đánh giá danh tiếng của trường đại học và xếp hạng các trường trên toàn cầu. Tuy nhiên, các công nghệ mới, các nhà xuất bản đa quốc gia và các thỏa thuận cho phép đọc miễn phí (truy cập mở) đã tạo ra một sự bùng nổ lớn, phá vỡ hệ thống xuất bản truyền thống và gây ra một cuộc khủng hoảng trong việc phổ biến kiến thức khoa học mà dường như rất khó giải quyết. Bài phân tích này chỉ ra diễn biến của cuộc khủng hoảng đó, nhưng không đưa ra giải pháp rõ ràng.
Việc trao đổi thông tin khoa học chưa bao giờ quan trọng đến thế và cũng chưa bao giờ gặp nhiều vấn đề đến thế. Trong thời đại khoa học toàn cầu, với ví dụ điển hình và ấn tượng là nhiều quốc gia cùng nghiên cứu vắc-xin COVID-19, khả năng đánh giá và truyền đạt nhanh chóng các thông tin khoa học và học thuật là cực kỳ cần thiết.
Sự mở rộng mạnh mẽ của giáo dục đại học và nghiên cứu trong 50 năm qua đã khiến số lượng các công trình nghiên cứu được công bố tăng theo cấp số nhân. Việc xuất bản đã trở thành tiêu chí chính để đánh giá sự nghiệp của giảng viên, danh tiếng của các trường đại học và các bảng xếp hạng toàn cầu có ảnh hưởng lớn.
Phạm vi hoạt động học thuật là rất lớn. Có khoảng 200 triệu sinh viên đang học tại 26 nghìn trường đại học và nhiều cơ sở giáo dục sau trung học khác trên khắp thế giới. Hơn 10 triệu nhà khoa học đang làm việc trong hệ thống khổng lồ này.
Có lẽ khoảng 10 nghìn trong số các trường đại học này là các trường “tổng hợp” và có một phần nhiệm vụ nghiên cứu. Mặc dù số lượng các tổ chức thực sự “tập trung vào nghiên cứu” ít hơn nhiều và hầu hết các nghiên cứu chất lượng cao đến từ một số lượng nhỏ các trường này, nhưng tổng sản lượng học thuật nói chung thì rộng và lớn hơn rất nhiều.
Bị thúc đẩy bởi sự nhấn mạnh vào nghiên cứu trong các bảng xếp hạng toàn cầu, cùng với các yếu tố khác, áp lực phải xuất bản được các bài báo đã tăng lên đáng kể. Một sự thay đổi đã diễn ra trong 50 năm qua: từ việc xuất bản các sách chuyên khảo và sách đơn lẻ sang việc xuất bản các bài báo tạp chí có nhiều tác giả.
Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên mới, được tạo điều kiện bởi các công nghệ mới, các nhà xuất bản đa quốc gia và các thỏa thuận cho phép đọc miễn phí (truy cập mở) mới giữa các trường đại học và ngành xuất bản. Số lượng bài báo và sách tăng lên theo cấp số nhân về cơ bản đã phá hủy hệ thống xuất bản truyền thống và tạo ra một cuộc khủng hoảng trong việc phổ biến kiến thức khoa học mà rất khó để vượt qua.
Đồng thời, có một phong trào mạnh mẽ kêu gọi truy cập mở và khoa học mở như một phản ứng đối với sự thống trị về tài chính và độc quyền của ngành xuất bản. Bài phân tích này phác thảo con đường dẫn đến cuộc khủng hoảng nhưng không đưa ra giải pháp rõ ràng.
Sự mở rộng không bền vững
Không ai thực sự biết mỗi năm có bao nhiêu ấn phẩm khoa học được xuất bản hoặc có bao nhiêu tạp chí đang tồn tại. Scopus, một cơ sở dữ liệu lớn về các tạp chí học thuật, liệt kê 22.794 ấn phẩm đang hoạt động từ 11.678 nhà xuất bản. Có các ấn phẩm bằng 40 ngôn ngữ. Cơ sở dữ liệu lớn khác, Web of Science, liệt kê hơn 14.400 tạp chí trong ba bộ cơ sở dữ liệu chính của họ, cộng thêm 7.800 tạp chí khác trong danh sách các tạp chí mới nổi.
Một nhà xuất bản truy cập mở, MDPI, có trụ sở tại Thụy Sĩ và được thành lập vào năm 1996, đã xuất bản một triệu bài báo kể từ khi thành lập, trong đó có 295.186 bài báo đã qua phản biện được xuất bản vào năm 2022 trên 403 tạp chí của họ. Là một nhà xuất bản truy cập mở, MDPI thu phí xử lý bài báo khoảng 2.000 USD cho mỗi bài.
Ngành công nghiệp xuất bản tạp chí đã trở nên đa dạng hơn, với sự góp mặt của các nhà xuất bản học thuật truyền thống (bao gồm các nhà xuất bản của trường đại học phi lợi nhuận và các nhà xuất bản thương mại như Taylor & Francis và Springer, cùng nhiều đơn vị mới), sự gia tăng của các nhà xuất bản “săn mồi” (predatory publishers – thường chất lượng thấp, chỉ cốt thu tiền) và một loạt các đơn vị khác như MDPI ở khoảng giữa.
Áp lực về truy cập mở đã không làm lung lay sự thống trị của các nhà xuất bản học thuật lớn, chủ yếu tập trung ở các nước giàu và xuất bản bằng tiếng Anh. Các biên tập viên, ban biên tập và người phản biện vẫn chủ yếu đến từ các quốc gia này và đa phần là nam giới, mặc dù điều này đang dần thay đổi. Áp lực về việc phổ biến và xuất bản kiến thức khoa học ngày càng đến từ các quốc gia có thu nhập trung bình và thấp. Hơn nữa, hệ thống thăng tiến học thuật đã trở nên cạnh tranh hơn bao giờ hết và đòi hỏi số lượng bài báo được xuất bản phải cao, thường không quan tâm nhiều đến chất lượng. Hậu quả là nhiều học giả và nhà nghiên cứu, đặc biệt là những người trẻ tuổi, không còn lựa chọn nào khác ngoài việc tìm kiếm các nơi xuất bản thay thế, chẳng hạn như MDPI và các tạp chí săn mồi chất lượng kém, dù phải chịu chi phí cá nhân cao hơn.
Xuất bản sách
Trong 50 năm qua, tầm quan trọng của việc xuất bản sách học thuật đã bị giảm bớt so với các tạp chí khoa học. Nhưng sách vẫn giữ vai trò quan trọng trong một số ngành và cũng đã có những thay đổi.
Ban đầu, sách học thuật chủ yếu là các sách chuyên khảo (monographs) do một tác giả viết. Nhưng sau đó, đầu tiên là trong các ngành khoa học tự nhiên, rồi đến khoa học xã hội và gần đây hơn là trong nhân văn (theo nghiên cứu của Albert N. Greco), sự nhấn mạnh đã chuyển sang các sách có nhiều tác giả: kỷ yếu hội thảo, sách hướng dẫn và sách giáo khoa dùng để giảng dạy.
Công nghệ in theo yêu cầu, sách điện tử và các đổi mới công nghệ khác đã làm cho việc xuất bản sách trở nên ít tốn kém và hấp dẫn hơn. Hơn nữa, giờ đây có thể mua từng chương riêng lẻ thay vì cả cuốn sách, tạo thêm nguồn thu nhập cho các nhà xuất bản. Tuy nhiên, điều này cũng dẫn đến việc nhiều cuốn sách có nhiều tác giả bị thiếu tính mạch lạc. Để giảm chi phí, các nhà xuất bản cắt giảm chi phí cho việc phản biện và biên tập, vốn thường được giao cho các công ty chất lượng thấp ở Ấn Độ và các nơi khác.
Trong nỗ lực cắt giảm chi phí đến mức tối thiểu, chất lượng ở tất cả các khâu đều bị giảm sút. Theo một cách nào đó, nhiều cuốn sách ngày nay giống như các số tạp chí hơn, vì chúng thiếu sự liên kết chặt chẽ.
Đồng thời, giá sách học thuật và giá từng chương riêng lẻ từ nhiều nhà xuất bản lại cực kỳ cao, thường ngay cả với sách điện tử. Điều này khiến sách và các chương trở nên quá đắt đối với cá nhân và gây khó khăn nghiêm trọng về khả năng mua sắm cho các thư viện và trường học ở các nước Nam bán cầu, ngay cả khi có được giảm giá.
Tăng sự cạnh tranh
Một nguyên nhân đáng kể của những vấn đề này là sự gia tăng mạnh mẽ về số lượng các bài báo và sách (thường có chất lượng dưới mức chuẩn) được xuất bản. Tại sao lại như vậy? Sự cạnh tranh ngày càng tăng trong giới học thuật và mong muốn của nhiều trường đại học muốn trở thành các trường tập trung vào nghiên cứu, trong khi thực tế họ nên ưu tiên giảng dạy và phục vụ cộng đồng, đã tạo ra một gánh nặng không cần thiết lên việc xuất bản.
Kết quả là, áp lực rất lớn đè nặng lên toàn bộ hệ thống xuất bản. Bản thân phong trào truy cập mở cũng rất phức tạp và, theo một cách nào đó, đã tạo ra nhiều vấn đề ngang với những gì nó cố gắng giải quyết. Mục tiêu, tất nhiên, là để kiến thức được cung cấp miễn phí cho tất cả mọi người và thực sự có một số trường hợp tích cực về các tổ chức, nhà tài trợ nghiên cứu, ban biên tập và các cơ quan khác đang nỗ lực giải quyết cuộc khủng hoảng và phát triển các mô hình thay thế.
Một báo cáo gần đây của Hiệp hội các trường đại học quốc tế (AIU) “Khoa học Mở: Thách thức đối với các trường đại học”, đã đặt cuộc khủng hoảng phổ biến kiến thức khoa học một cách chính xác trong bối cảnh các trường đại học “đang đối mặt với nhiều áp lực từ sự can thiệp chính trị, chuyển đổi số, thách thức môi trường, cắt giảm ngân sách, quá trình phi thực dân hóa, cho đến những hậu quả của việc giáo dục đại học ngày càng bị thương mại hóa”. Báo cáo đặt câu hỏi liệu các trường đại học có coi phong trào khoa học mở “là một cơ hội mang tính chuyển đổi cho giáo dục đại học để cùng nhau giải quyết các bất bình đẳng hiện tại và hợp tác dựa trên một bộ nguyên tắc chung nhằm biến tri thức thành một nguồn tài sản chung toàn cầu”.
Chắc chắn, xu hướng dường như đang đi ngược lại. Nhiều tạp chí và nhà xuất bản đã chuyển từ mô hình thu tiền thuê bao sang thu phí từ tác giả. Và một số tạp chí, nhà xuất bản đơn giản là xuất bản bất cứ thứ gì, bỏ qua quy trình phản biện và tràn ngập thị trường bằng tài liệu kém chất lượng.
Không có câu trả lời dễ dàng
Cuộc thảo luận này chỉ mới chạm đến bề mặt của một loạt các thách thức cực kỳ phức tạp. Ví dụ, ai thực sự “sở hữu” kiến thức? Những người tạo ra nó, hay các nhà xuất bản lớn trong nước và quốc tế? Tiếng Anh có nên tiếp tục là ngôn ngữ chung của khoa học và học thuật trên toàn cầu không? Trong bối cảnh này, làm thế nào để khuyến khích và tôn trọng nghiên cứu và xuất bản tập trung vào các chủ đề địa phương bằng ngôn ngữ địa phương?
Có ít câu trả lời và rất nhiều thách thức, như báo cáo của IAUđã kết luận, nhưng phạm vi rộng lớn của các vấn đề liên quan đòi hỏi sự quan tâm từ cộng đồng giáo dục đại học.