David P. Baker và Justin J.W. Powell
Justin J.W. Powell là Giáo sư ngành xã hội học giáo dục tại Đại học Luxembourg. E-mail: justin.powell@uni.lu.
David P. Baker là Giáo sư ngành xã hội học, giáo dục và nhân khẩu học tại Đại học Bang Pennsylvania, Hoa Kỳ, đồng thời là Giáo sư thỉnh giảng tại Đại học Luxembourg. E-mail: dpb4@psu.edu.
Siêu khoa học toàn cầu nhấn mạnh vai trò chuyển đổi của các trường đại học trong việc thúc đẩy tạo ra tri thức toàn cầu thông qua các mạng lưới hợp tác khoa học. Bắt nguồn từ cuộc cách mạng giáo dục thế kỷ XX và sự lan tỏa toàn cầu của “mô hình khoa học đại học”, các trường đại học đã phát triển thành các trung tâm nghiên cứu then chốt, định hình lại khoa học vượt ra ngoài biên giới quốc gia. Từ năm 1900, việc phát triển kết quả khoa học và hợp tác liên ngành đã thúc đẩy các khám phá và giải quyết các thách thức toàn cầu, ngay cả khi các câu hỏi về tính bền vững vẫn còn bỏ ngỏ.
Việc khám phá khoa học đương đại với tốc độ phi thường đã được chứng minh qua đại dịch COVID-19. Cụ thể là cách các nhà nghiên cứu trên toàn thế giới hợp tác để hiểu loại vi-rút corona mới và phát triển vắc-xin nhanh chóng. Sự tăng tốc nhanh chóng của nghiên cứu này không phải là hiện tượng riêng lẻ. Thay vào đó, nó đại diện cho đỉnh cao của nhiều thập kỷ đầu tư vào cơ sở hạ tầng khoa học trên toàn thế giới được đặc trưng bởi các nỗ lực nghiên cứu hợp tác, kết nối mạng lưới và thường là xuyên biên giới – một hình thức tham gia khoa học mà chúng tôi gọi là “siêu khoa học toàn cầu”.
Cuốn sách gần đây của chúng tôi, “Siêu khoa học toàn cầu: Các trường đại học, hợp tác nghiên cứu và kiến tạo tri thức” (Nhà xuất bản Đại học Stanford, 2024), tìm kiếm lại quá trình phát triển lịch sử của một ý tưởng mang tính chuyển đổi: Mở rộng các trường đại học và sự tích hợp thực sự giữa sứ mệnh giảng dạy và nghiên cứu để thúc đẩy năng lực nghiên cứu toàn cầu, có tính hợp tác cao và mạnh mẽ ngoài mong đợi. Chúng tôi tổng hợp các câu chuyện lịch sử về sự phát triển của trường đại học thế kỷ XX với phân tích khoa học dựa trên dữ liệu độc đáo từ một mẫu lớn các bài báo trên tạp chí khoa học của thế giới, trải dài từ năm 1900 trở đi. Trong quá trình này, chúng tôi khám phá các mô hình phản thực tế, xem xét những kết quả trớ trêu của các sáng kiến xuất sắc và đối mặt với những thách thức lớn đe dọa tính bền vững của sự lan toả toàn cầu mô hình khoa học đại học.
Sự bùng nổ theo cấp số nhân trong số lượng nghiên cứu đặc biệt là vào năm 2023 khi có khoảng 4 triệu công trình nghiên cứu được công bố, với gần như tất cả đều có sự tham gia của các nhà khoa học thuộc các trường đại học, cho thấy năng lực nghiên cứu chủ yếu tập trung ở các trường đại học và tiềm năng hợp tác mạnh mẽ của cộng đồng khoa học quốc tế. Khởi nguồn từ một số ít các trường đại học hoạt động nghiên cứu sớm nhất vào năm 1900, các nhà khoa học này vừa giảng dạy vừa tiến hành nghiên cứu tại hơn 38 ngàn trường đại học và cơ sở giáo dục sau trung học, nơi đang đào tạo ngày càng nhiều người trẻ trên toàn thế giới. Dù vẫn còn xa mới chạm đến giới hạn dự báo về tăng trưởng trong khoa học, bức tranh khoa học hiện nay vẫn đang phát triển mạnh mẽ, được thúc đẩy bởi một cuộc cách mạng về giáo dục và văn hóa kết nối giáo dục đại học và khoa học.
Cuộc cách mạng giáo dục và siêu khoa học (megascience)
Trung tâm của hiện tượng siêu khoa học là một sự chuyển biến văn hóa – cuộc cách mạng giáo dục – đã biến các trường đại học từ những cơ sở chỉ giảng dạy thành các trung tâm nghiên cứu, tìm kiếm giải pháp và gắn kết cộng đồng. Trong thế kỷ qua, việc mở rộng giáo dục cho nhiều tầng lớp trong xã hội đã thúc đẩy sự gia tăng đáng kể về tỷ lệ theo học đại học, với gần 40% thanh niên trên toàn thế giới hiện đang theo học các cơ sở giáo dục sau trung học. Kết hợp với sự dịch chuyển vượt bậc của sinh viên/ học viên sau đại học và sự bình đẳng giới ngày càng tăng trong nhiều lĩnh vực, tiến trình dân chủ hóa cơ hội tiếp cận giáo dục này đã tạo ra các thế hệ được đào tạo bài bản và cam kết thúc đẩy nghiên cứu khoa học – cũng như vượt qua các ranh giới truyền thống.
Khi các trường đại học phát triển để tích hợp giảng dạy và nghiên cứu, họ đã ưu tiên nghiên cứu như một sứ mệnh cốt lõi. Sự chuyển đổi này thiết lập các trường đại học như là những trung tâm chính của hoạt động nghiên cứu khoa học và tạo ra một diễn đàn cho việc tự do trao đổi ý tưởng giữa các ngành và giữa các quốc gia, đồng thời truyền tải kiến thức tiên tiến giữa các thế hệ.
Việc gắn kết giữa giáo dục đại trà với tiến bộ khoa học này đã xây dựng nên một mạng lưới nghiên cứu và phát triển toàn cầu chưa từng có. Song song với việc thành lập các trường đại học nghiên cứu quốc gia, nhiều quốc gia hiện nay cũng chú trọng công bố các nghiên cứu tiên tiến trên các tạp chí chuyên ngành. Riêng các lĩnh vực STEMM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật, toán học và y học) đã có gần 10 ngàn tạp chí học thuật có ảnh hưởng cao, mang lại quyền tiếp cận những khám phá mới nhất, đảm bảo chất lượng nghiên cứu và thúc đẩy trao đổi tri thức toàn cầu.
Các trường đại học cung cấp nền tảng nghiên cứu cho kỷ nguyên khoa học toàn cầu
Các trường đại học vẫn giữ vai trò trung tâm trong việc khám phá khoa học, với giảng viên của họ đóng góp khoảng 85-90% trong tổng số hàng triệu công trình khoa học được công bố hàng năm. Những cơ sở này thúc đẩy sự hợp tác giữa các ngành và xuyên quốc gia, thường phối hợp với các tổ chức nghiên cứu khác hoặc doanh nghiệp.
Sự ra đời của Internet – một công nghệ được phát triển trong môi trường đại học nhằm tăng cường hợp tác nghiên cứu toàn cầu – đã cách mạng hóa các mối quan hệ hợp tác quốc tế và liên tổ chức. Ngày nay, các nhà khoa học có thể hợp tác theo thời gian thực trên khắp các châu lục, vượt qua ranh giới địa lý truyền thống. Sự kết nối này đã nhanh chóng mở rộng năng lực nghiên cứu, được hỗ trợ bởi một lực lượng toàn cầu gồm hàng trăm nghìn nhà khoa học. Sự gia tăng số lượng nhà nghiên cứu đang hoạt động, kết hợp với tiến bộ công nghệ đã thúc đẩy sự bùng nổ trong sản lượng nghiên cứu khoa học và mang đến các đột phá với tốc độ chưa từng có.
Mặc dù một số nhà phê bình gọi sự gia tăng ấn phẩm khoa học này là “lạm phát quá mức”, nhưng các phân tích cho thấy đó là kết quả của việc mở rộng thực sự năng lực nghiên cứu, chứ không phải do chất lượng suy giảm. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ này cũng đặt ra những thách thức, như việc cần tổng hợp và kiểm chứng kết quả từ hàng triệu công trình. Trong bối cảnh đó, các công cụ trí tuệ nhân tạo tiên tiến đang mở ra những cách tiếp cận mang tính đột phá để điều hướng mạng lưới tri thức khổng lồ, cho thấy tiềm năng và tác động sâu rộng của những công cụ này.
Khoa học hóa xã hội (the scientization of society)
Sự cộng sinh giữa cuộc cách mạng giáo dục đang lên và hoạt động nghiên cứu tại các trường đại học đã dẫn đến một hệ quả rộng lớn: Khoa học hóa xã hội – tức là phát triển năng lực của khoa học để khám phá ngày càng nhiều khía cạnh trong đời sống con người, xã hội, hành tinh và cả vũ trụ.
Thông qua việc ngày càng thể chế hóa các nỗ lực khoa học, các trường đại học định hướng nghiên cứu trên toàn thế giới đã tiếp nhận một khuôn khổ tổ chức chung, bắt nguồn từ Đức rồi lan sang Bắc Mỹ, Đông Á và các khu vực khác. Kết quả là, các trường đại học ở những vùng khác nhau ngày nay đóng vai trò tương tự nhau trong việc tạo ra tri thức, kết hợp các yếu tố lịch sử và văn hóa quốc gia với mô hình khoa học toàn cầu này.
Mô hình “khoa học – đại học” này đã truyền cảm hứng cho nhiều quốc gia đầu tư vào khoa học và đóng góp vào kho tri thức toàn cầu, đôi khi là lần đầu tiên trong lịch sử. Chẳng hạn các trường đại học tại Brazil, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ hiện đang đóng góp cho các tạp chí khoa học hàng đầu, chủ yếu bằng tiếng Anh. Ngay cả những quốc gia nhỏ như Luxembourg và Qatar cũng đã đầu tư đáng kể vào năng lực khoa học của mình, với các trường đại học nghiên cứu đóng vai trò như những nút kết nối trong mạng lưới nghiên cứu toàn cầu rộng lớn. Trong vài thập kỷ qua, hoạt động nghiên cứu đã gia tăng đáng kể tại các trường đại học vốn không có truyền thống nghiên cứu và các cơ sở giáo dục sau trung học khác, bao gồm cả sự hợp tác thường xuyên với giảng viên tại các trường cao đẳng hai năm. Cuối cùng, mặc dù nghiên cứu cơ bản cũng ngày càng được thực hiện tại nhiều tổ chức ngoài giáo dục, thì ngay cả những tổ chức này cũng thường xuyên hợp tác với các đồng nghiệp từ đại học, tận dụng khả năng tiếp cận và vai trò dẫn dắt của các trường đại học trong các trung tâm nghiên cứu toàn cầu.
Phạm vi nghiên cứu khoa học đã vượt ra ngoài các quốc gia vốn mạnh về nghiên cứu và các trường đại học nghiên cứu truyền thống, khi mà cả những trường nghiên cứu mới nổi cũng đang đóng góp vào kho tri thức toàn cầu. Nhờ đó, thế giới ngày nay có thể nói là giàu có hơn bao giờ hết về mặt tri thức khoa học, với các trường đại học đóng vai trò trung tâm của khám phá và hợp tác trên quy mô toàn cầu.
Hành trình của siêu khoa học: Sự lan tỏa toàn cầu và bối cảnh địa phương
Cuốn sách trước đó The Century of Science/Thế kỷ Khoa học (Powell, Baker & Fernandez, 2017) đã mô tả các nghiên cứu điển hình về việc xây dựng năng lực siêu khoa học (megascience) ở một số quốc gia, đồng thời xem xét cách các hệ thống tạo ra tri thức thích ứng với bối cảnh văn hóa, lịch sử và chính trị khác nhau. Mô hình “khoa học – đại học” hình thành từ các khu vực nói tiếng Đức và lan sang Hoa Kỳ nay đã được chấp nhận rộng rãi trên toàn cầu, từ châu Âu sang châu Á và các khu vực khác. Mỗi khu vực đã điều chỉnh mô hình này theo các ưu tiên và đặc thù riêng về quốc gia hoặc vùng lãnh thổ, với những mức độ kết hợp khác nhau giữa tài trợ công và tư. Các quốc gia từng thiếu hạ tầng nghiên cứu trước thập niên 1980 nay thường xuyên đóng góp vào dòng chảy tri thức toàn cầu, làm nổi bật tiềm năng của giáo dục đại học trong việc hỗ trợ chuyển giao tri thức và phát triển cộng đồng khoa học toàn cầu.
Việc phân tích dòng chảy nghiên cứu khoa học toàn cầu này đem lại hiểu biết sâu sắc về hành trình tập thể của megascience, đồng thời minh họa rõ nét mạng lưới khám phá bền vững và có ảnh hưởng sâu rộng. Tổng thể, công cuộc khoa học này là minh chứng cho sức mạnh chuyển hóa của giáo dục đại học và vai trò không thể thay thế của các trường đại học trong việc thúc đẩy sản xuất tri thức.
Duy trì siêu khoa học cho tương lai
Siêu khoa học (megascience) là thành quả tích lũy từ những nỗ lực của các nhà khoa học trên khắp thế giới – những người không ngừng tìm kiếm lời giải cho các câu hỏi phức tạp. Việc hiểu được nguồn gốc và quá trình phát triển của nó giúp chúng ta trân trọng những thành tựu to lớn đã đạt được, đồng thời nhận diện các thách thức hiện nay từ việc nhân rộng và tổng hợp tri thức, đến những vấn đề đạo đức trong việc sử dụng trí tuệ nhân tạo trong khoa học và việc duy trì chuẩn mực nghiên cứu trong bối cảnh sản lượng ngày càng gia tăng. Khi nhân loại đối mặt với các thách thức toàn cầu đương đại – từ khủng hoảng y tế công cộng đến biến đổi khí hậu, việc hiểu rõ nền tảng văn hóa và giáo dục hỗ trợ megascience trở nên cấp thiết để đảm bảo tính bền vững của nó. Cuối cùng, megascience chính là minh chứng sống động cho sự tương tác mạnh mẽ giữa giáo dục và khám phá khoa học, làm nổi bật vai trò then chốt của các trường đại học trong sản xuất tri thức toàn cầu, cũng như tiềm năng to lớn cho những bước tiến hợp tác trong hành trình tìm kiếm tri thức chung của nhân loại.