Amina Shaldarbekova
Amina Shaldarbekova là Giảng viên cao cấp tại Khoa Quan hệ Quốc tế, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Kazakhstan.
Email: a.shaldarbekova@gmail.com.
Các đại học tư là một thành phần quan trọng trong hệ thống giáo dục đại học tại Kazakhstan. Quốc gia này có hệ thống giáo dục đại học tư nhân hóa cao nhất trong số các nước hậu Xô Viết. Bài viết này phân tích cách thức nhà nước và thị trường đã góp phần thúc đẩy sự phát triển của khu vực giáo dục đại học tư.
Giáo dục đại học tư (PHE – Private Higher Education) đã trở thành một phần không thể thiếu trong bức tranh giáo dục đại học Kazakhstan. Tương tự như các quốc gia hậu Xô Viết khác, đại học tư bắt đầu xuất hiện vào đầu thập niên 1990 sau sự tan rã của Liên Xô. Trên thực tế, đại học tư thục Kazakhstan đã đánh dấu 30 năm phát triển vào năm 2023 và thể hiện một trường hợp độc đáo so với các quốc gia hậu Xô Viết khác trong khu vực. Mặc dù sự bùng nổ giáo dục tư thục bắt đầu vào những năm 1990 trên khắp không gian hậu Xô Viết, đến nay Kazakhstan vẫn là quốc gia duy nhất có khu vực giáo dục đại học tư mạnh mẽ. Khu vực này giữ vị thế dẫn đầu tại Kazakhstan cả về số lượng cơ sở và quy mô tuyển sinh. Ở các quốc gia hậu Xô Viết khác, ngoại trừ Armenia và Georgia, các cơ sở công lập vẫn chiếm ưu thế về số lượng, với tỷ lệ sinh viên theo học tại trường tư không vượt quá 40% tổng số sinh viên đại học (tính đến năm 2023). Như vậy, Kazakhstan đã trở thành quốc gia duy nhất trong khu vực mà các cơ sở tư thục là nhà cung cấp giáo dục đại học chủ yếu. Bài viết này làm rõ sự mở rộng của PHE tại Kazakhstan và tìm cách lý giải hiện tượng đó.
Bối cảnh
Tại Kazakhstan, PHE được hợp pháp hóa thông qua Luật Giáo dục Đại học năm 1993. Ngay sau đó, các cơ sở ngoài công lập đầu tiên đã xuất hiện. Tương tự như hầu hết các quốc gia hậu Xô Viết, giai đoạn đầu gần như không có hoặc rất ít cơ chế giám sát. Hệ quả là một nền tảng pháp lý yếu cùng với bối cảnh kinh tế – xã hội mới (chủ yếu là suy thoái kinh tế) trong những năm 1990 và tiền đề độc quyền giáo dục đại học trước đó đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự bùng nổ nhanh chóng của PHE. Đến năm 1997, Kazakhstan đã có 71 cơ sở giáo dục tư, vượt qua con số 62 trường đại học công lập, và số lượng này tiếp tục tăng. Điều này song hành với tỷ lệ tuyển sinh vào các trường tư cũng tăng mạnh trong thời gian ngắn.
Vào giữa những năm 2000, khu vực tư nhân đạt đến đỉnh cao về số lượng tuyệt đối và vượt trội so với khu vực công lập cả về số lượng cơ sở và sinh viên. Đáng chú ý là đặc điểm của các trường tư tại Kazakhstan không khác biệt nhiều so với ở các quốc gia khác: quy mô nhỏ, tiêu chuẩn học thuật thấp, nguồn lực yếu, học phí rẻ và thiếu đội ngũ giảng viên cơ hữu. Sự tăng trưởng đáng ngờ này đã làm dấy lên nhiều lo ngại. Một giai đoạn suy giảm sau đó đã xảy ra, chủ yếu do việc nhà nước chậm trễ trong điều tiết – điều cũng có thể quan sát được ở các quốc gia khác. Cuối những năm 2000, nhiều cơ sở tư đã bị đóng cửa hoặc sáp nhập. Đồng thời, chính phủ cũng siết chặt điều kiện thành lập cơ sở mới. Tuy nhiên, khu vực này vẫn tiếp tục giữ vai trò chủ đạo trong hệ thống. Theo dữ liệu của Cục Thống kê Quốc gia, vào năm 2023, 59.8% trong tổng số 112 cơ sở giáo dục đại học là tư thục, chiếm 54.2% trong tổng số 592.700 sinh viên cả nước. Phân tích cho thấy cả nhà nước và thị trường đều là động lực thúc đẩy sự phát triển của khu vực tư nhân ở Kazakhstan.
Vai trò của Nhà nước
Giáo dục đại học tư Kazakhstan phát triển trong bối cảnh diễn ra các cải cách giáo dục đại học đang diễn ra. Kể từ khi hình thành, khu vực này không ngừng thích nghi trong quá trình xây dựng một hệ thống giáo dục đại học quốc gia, vốn đặt trọng tâm vào khu vực công. Trong bối cảnh đó, hệ thống giáo dục đại học công lập, được phát triển dựa trên mô hình Xô Viết, đã trải qua nhiều giai đoạn chuyển đổi sâu rộng, từ việc áp dụng các cải cách mang tính tân tự do cho đến tiến trình hội nhập với hệ thống Bologna. Đồng thời, khu vực tư nhân cũng buộc phải điều chỉnh và thích ứng linh hoạt với những thay đổi nhanh chóng của môi trường kinh tế – xã hội.
Không thể phủ nhận rằng, ở một mức độ nhất định, một số cải cách nêu trên đã được triển khai nhằm kìm hãm sự phát triển của khu vực tư nhân trong giáo dục đại học. Tuy nhiên, nhà nước đồng thời cũng đóng vai trò then chốt trong việc hợp pháp hóa và chính thức công nhận khu vực này. Vào đầu những năm 2000, chính phủ đã ban hành một khuôn khổ pháp lý và quản lý thống nhất áp dụng cho cả khu vực công và tư. Theo đó, các cơ sở ngoài công lập buộc phải tuân thủ các quy trình về cấp phép, kiểm định và công nhận chất lượng. Điều này vừa tạo điều kiện để nhà nước thực hiện chức năng kiểm soát, vừa mang lại lợi ích cho các cơ sở tư thục thông qua việc thiết lập một chuẩn mực chất lượng tối thiểu. Nhờ vào hệ thống pháp lý do nhà nước thiết lập, bất chấp nhiều tranh luận và chỉ trích, khu vực tư vẫn tiếp tục duy trì quy mô hoạt động đáng kể và ngày càng khẳng định vai trò như một lựa chọn thay thế hợp pháp và hợp lệ trong hệ thống giáo dục đại học.
Một chính sách quan trọng khác góp phần thúc đẩy sự phát triển của khu vực tư là việc công nhận chính thức văn bằng do các cơ sở giáo dục tư thục cấp. Tại Kazakhstan, theo mô hình giáo dục đại học truyền thống, Bộ Giáo dục và Khoa học là cơ quan duy nhất có thẩm quyền cấp bằng tốt nghiệp (thường gọi là diplomas) cho sinh viên. Tuy nhiên, Luật Giáo dục năm 1999 đã đánh dấu một bước ngoặt khi mở rộng quyền cấp bằng quốc gia cho cả các cơ sở ngoài công lập – một chính sách được duy trì đến năm 2021. Trong một hệ thống giáo dục vốn được kiểm soát tập trung bởi nhà nước, việc cho phép các cơ sở tư thục có quyền cấp bằng tương đương với các trường công lập đã tạo nên một bước chuyển đáng kể, giúp thu hút đông đảo sinh viên đến với khu vực tư. Có thể thấy, quyền cấp bằng đóng vai trò như một điều kiện tiên quyết cho sự mở rộng của khu vực tư và, ở một mức độ nhất định, là động lực chính thúc đẩy sự phát triển của giáo dục đại học tư thục tại các quốc gia hậu Xô Viết.
Sự tăng trưởng cũng có thể được lý giải bởi quá trình tư nhân hóa một số trường đại học công lập. Vào năm 2000, Chính phủ đã có chủ trương tư nhân hóa hoàn toàn hoặc một phần một số đại học công lập. Sau một thời gian, có hai trường công chuyển hoàn toàn thành tư thục, tám trường khác được tổ chức lại thành công ty cổ phần, trong đó Nhà nước nắm giữ khoảng 20-35% cổ phần, phần còn lại thuộc về các nhà đầu tư tư nhân. Tuy nhiên, đến năm 2021, Nhà nước cũng đã thoái vốn, bán lại cho các tổ chức tư nhân. Kết quả tất cả các cơ sở giáo dục này đã trở thành trường tư nhân hoàn toàn. Quá trình này góp phần đáng kể vào sự gia tăng số lượng trường đại học cũng như số sinh viên tư thục.
Vai trò của thị trường
Sự phát triển mạnh mẽ của khu vực giáo dục đại học tư tại Kazakhstan phần lớn bắt nguồn từ nhu cầu thực tiễn của thị trường. Sự gia tăng nhanh chóng về số lượng cơ sở – dù không đồng nghĩa với chất lượng – phản ánh mức độ chấp nhận cao từ phía người học, bất chấp sự cạnh tranh không cân sức với khu vực công lập. Dù vẫn tồn tại những lo ngại về chất lượng đào tạo và tính bền vững trong vận hành, các cơ sở tư thục vẫn thu hút đông đảo sinh viên nhờ yêu cầu đầu vào linh hoạt và mức học phí phù hợp hơn so với nhiều trường công lập.
Ban đầu, sự gia tăng số lượng sinh viên được xem là dấu hiệu tích cực đối với việc mở rộng cơ hội tiếp cận giáo dục đại học, đặc biệt đối với các nhóm dân cư trước đây ít được phục vụ. Hình thức đào tạo linh hoạt cũng là yếu tố thu hút quan trọng: vào những năm 2000, gần 50% sinh viên tại các trường tư học theo hình thức bán thời gian – điều này cho phép họ kết hợp việc học với công việc hoặc các nghĩa vụ gia đình. Đồng thời, ngay từ đầu, các cơ sở tư mới hình thành đã cung cấp các chương trình đào tạo gắn với nhu cầu thực tế của thị trường lao động, từ đó củng cố vai trò như một kênh đào tạo hiệu quả và thiết thực.
Bên cạnh đó, trong bối cảnh các trường đại học công lập thu học phí cao nhưng vẫn tuyển sinh với tỷ lệ lớn sinh viên tự túc, các trường tư với mức học phí thấp hơn đã trở thành lựa chọn khả thi hơn cho sinh viên đến từ các gia đình có thu nhập trung bình và thấp. Điều này không chỉ góp phần bình ổn chi phí học tập trong toàn hệ thống, mà còn thúc đẩy sự phân tầng tự nhiên trong nội bộ khu vực tư. Thị trường đã hình thành rõ rệt sự phân hóa giữa các cơ sở tư phục vụ nhu cầu đại trà và những trường hướng tới nhóm sinh viên có khả năng chi trả cao hơn, từ đó thúc đẩy sự đa dạng hóa cả về mô hình hoạt động lẫn chất lượng đào tạo trong khu vực tư.
Động thái hiện tại và triển vọng
Trong những thập niên gần đây, khu vực giáo dục đại học tư tại Kazakhstan đã vươn lên giành vị thế đáng kể trong hệ thống giáo dục quốc gia, không chỉ về số lượng mà còn về sự đa dạng mô hình đào tạo. Tuy nhiên, phần lớn các cơ sở tư vẫn hoạt động ở phân khúc thấp trong hệ thống phân tầng đại học, với nguồn lực hạn chế và chất lượng đào tạo còn nhiều tranh cãi. Chỉ một số ít trường tư đã đạt được vị thế vững chắc, đủ năng lực cạnh tranh ở cấp quốc gia và từng bước xây dựng uy tín học thuật. Đồng thời, các quan điểm trái chiều về vai trò và giá trị của khu vực tư vẫn tồn tại, nhưng xu hướng nhận thức của các bên liên quan – bao gồm cả công chúng và giới chuyên môn – đang dần chuyển sang hướng phân biệt rõ ràng giữa các cơ sở có chất lượng và những đơn vị hoạt động vì mục tiêu lợi nhuận ngắn hạn.
Nhìn tổng thể, những xu hướng hiện tại cho thấy khu vực tư sẽ tiếp tục giữ vai trò quan trọng trong hệ thống giáo dục đại học Kazakhstan, với tỷ trọng cao về cả số lượng cơ sở lẫn quy mô sinh viên. Tuy nhiên, giai đoạn bùng nổ số lượng cơ sở như những năm 2000 khó có khả năng lặp lại. Ngược lại, thị trường đang chứng kiến xu hướng tái cấu trúc, trong đó các cơ sở tư thu hút nhu cầu đại trà nhưng thiếu năng lực cạnh tranh đang dần bị thu hẹp hoặc đào thải. Trong khi đó, nhóm các cơ sở có năng lực quản trị tốt và định vị rõ ràng sẽ có cơ hội mở rộng quy mô, nâng cao chất lượng và phục vụ hiệu quả hơn các nhóm người học đa dạng, từ đó góp phần tái định hình vai trò của khu vực tư trong hệ sinh thái giáo dục đại học hiện đại.
Sự tăng trưởng nhanh chóng của khu vực giáo dục đại học tư tại Kazakhstan là kết quả của sự kết hợp giữa định hướng chính sách hỗ trợ và động lực mạnh mẽ từ thị trường. Mặc dù phải đối mặt với nhiều bất lợi trong cạnh tranh với các cơ sở công lập, đặc biệt về uy tín và nguồn lực, các trường đại học tư vẫn thu hút được một lượng lớn người học, phản ánh nhu cầu thực tế và mức độ chấp nhận cao từ phía thị trường giáo dục. Dù tồn tại không ít quan ngại liên quan đến chất lượng đào tạo và tính ổn định dài hạn – những vấn đề thường gặp ở các cơ sở tư thục mới thành lập – giáo dục đại học tư vẫn là lựa chọn hấp dẫn đối với nhiều sinh viên nhờ điều kiện tuyển sinh linh hoạt, học phí tương đối thấp và khả năng tiếp cận rộng rãi hơn so với khu vực công.