Philip G. Altbach và Tessa DeLaquil
Philip G. Altbach là Giáo sư danh dự và thành viên ưu tú tại Trung tâm Giáo dục Đại học Quốc tế, Boston College, Hoa Kỳ. E-mail: altbach@bc.edu.
Tessa DeLaquil là Nghiên cứu viên sau tiến sĩ tại Trường Giáo dục, University College Dublin, Ireland. E-mail: tessa.delaquil@ucd.ie.
Giải Nobel 2024 phản ánh một số xu hướng mới. Năm nay, nhiều hơn thường lệ, các trường đại học hàng đầu trong thế giới nơi chỉ sử dụng tiếng Anh thống trị hầu hết các giải thưởng, và tất cả những người được trao giải đều là nam giới. Trí tuệ nhân tạo đã được trao hai giải thưởng, cũng giống như giải về bất bình đẳng kinh tế (hai lần trong hai năm liên tiếp). Một công ty tư nhân là nơi có những người chiến thắng chung, có lẽ phản ánh một xu hướng mới.
Giải Nobel khoa học năm 2024 (trong lĩnh vực Vật lý, Hóa học, Sinh lý học và Y học, Kinh tế) đã được trao cho 10 nhà khoa học và học giả đến từ 3 quốc gia: Hoa Kỳ, Vương quốc Anh và Thổ Nhĩ Kỳ. Điểm tương đồng của những người đoạt giải trong giới học thuật hoặc công nghiệp là giới hạn ở 3 quốc gia: Hoa Kỳ, Canada và Vương quốc Anh. Vì giải Nobel là sự công nhận danh giá nhất thế giới về các thành tựu khoa học, chúng mang đến những bài học quan trọng cho các trường đại học trên toàn thế giới.
Năm nay, chúng ta nhấn mạnh một vài “điểm đáng chú ý”: tầm quan trọng của nghiên cứu cơ bản; sự phổ biến của làn sóng trí tuệ nhân tạo (AI) trong các giải Nobel, bên cạnh những tranh cãi khác; sự thống trị hoàn toàn của nam giới trong các giải thưởng năm 2024; và sự độc chiếm của các trường đại học hàng đầu ở Hoa Kỳ và Vương quốc Anh – và năm nay với sự liên kết của các công ty tư nhân nổi tiếng.
Giá trị của nghiên cứu cơ bản đối với xã hội loài người
Như đã lưu ý trong các ấn bản trước đây của phân tích giải Nobel hàng năm của chúng tôi (2021, 2022, 2023), điều thực sự nổi bật trong việc trao giải Nobel là sự công nhận những đóng góp to lớn của các nhà khoa học tham gia vào nghiên cứu cơ bản. Vào thời điểm mà sự hỗ trợ (về mặt tài chính và cơ cấu) cho nghiên cứu cơ bản trong cả khoa học và nghệ thuật đang bị đe dọa, giải Nobel tập trung vào khoa học cơ bản như một khoản đầu tư cốt lõi cho tương lai của xã hội loài người.
Những tranh cãi trong giải Nobel năm nay
Phản ánh bối cảnh văn hóa rộng lớn hơn, ban tổ chức giải Nobel dường như đã quyết định rằng AI là người chiến thắng thực sự trong năm nay, trao giải cho ứng dụng trực tiếp của mô hình AI để dự đoán cấu trúc protein và nghiên cứu xây dựng nền tảng cấu trúc cho học máy. Tuy nhiên, một số người đã đặt câu hỏi về vấn đề đạo đức của việc trao giải thưởng hóa học cho một mô hình AI được đào tạo dựa trên nhiều năm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học khác.
Các vấn đề bất bình đẳng một lần nữa là trọng tâm của giải thưởng kinh tế năm nay về vai trò của các thể chế trong phát triển kinh tế. (Giải Nobel năm 2023 cũng tập trung vào bất bình đẳng – trong trường hợp này là về kết quả lao động đối của phụ nữ). Đáng chú ý ở đây là các phản ứng đối với giải thưởng kinh tế năm nay bao gồm những lời chỉ trích từ giới học thuật về các công trình đoạt giải, họ cho thấy có sự thiên vị phương Tây khi hợp pháp hóa các thể chế và thiếu phân tích quy phạm về cái giá của sự tàn bạo vốn có của chủ nghĩa thực dân.
Sự thống trị của nam giới
Tất cả các giải thưởng khoa học năm nay đều được trao cho nam giới. Điều này không có gì đáng ngạc nhiên vì qua việc phân tích cơ cấu giải thưởng đã cho thấy sự thiếu đại diện đáng kể về giới tính và sắc tộc trong các giải Nobel – mặc dù đã có sự cải thiện nhỏ với 15 giải thưởng được trao cho phụ nữ trong lĩnh vực Vật lý, Hóa học và Sinh lý học kể từ năm 2000, trong khi chỉ có 11 giải được trao từ năm 1900 đến 2000. Tuy nhiên, giải thưởng Sinh lý học và Y học năm nay đã gây xôn xao dư luận, vì tác giả đầu tiên của bài báo được Ủy ban Nobel trích dẫn là vợ của người đoạt giải (như tài khoản Nobel X đã tweet). Điều này chỉ ra những thách thức về mặt cấu trúc của quy chế và quy trình đề cử giải Nobel, vốn có thể được chia sẻ cho tối đa 3 người, cũng như sự sắp xếp phức tạp, thường gây tranh cãi về quyền tác giả của bài báo, bên cạnh sự mất cân bằng giới tính đáng chú ý trong các ủy ban tuyển chọn từ Viện Hàn lâm Khoa học Thụy Điển.
Sự thống trị tiếp tục của phương Tây: Ai là người chiến thắng của năm nay?
Nhiều hơn so những năm trở lại đây, các trường đại học hàng đầu trong khối Anglosphere (các nước nói tiếng Anh) đã thống trị giải Nobel. Tất cả những người chiến thắng năm 2024 đều nhận bằng tiến sĩ từ các trường đại học hàng đầu của Mỹ hoặc Anh – bảy người đến từ Hoa Kỳ và ba người đến từ Vương quốc Anh. Tất cả những người đoạt giải Nobel (trừ một người đến từ Thổ Nhĩ Kỳ) đều sinh ra ở Hoa Kỳ hoặc Vương quốc Anh. Sự nghiệp của họ mang tính Anglocentric (tập trung vào thế giới nói tiếng Anh) hơn nhiều so với một số nhóm người đoạt giải Nobel khác. Chỉ một số ít đã dành thời gian bên ngoài khối Anglosphere – những khoảng thời gian ngắn ở Đan Mạch, Pháp và Nga.
Điều bất thường đối với những người đoạt giải Nobel là hai người đang làm việc tại Google DeepMind ở Vương quốc Anh, mặc dù việc ngày càng có nhiều người đoạt giải có mối liên kết toàn thời gian hoặc bán thời gian với khu vực tư nhân nhấn mạnh những hậu quả có thể xảy ra của việc tài trợ hạn chế cho nghiên cứu cơ bản kéo dài nhiều thập kỷ trong giới học thuật.
Cấu trúc mạnh và yếu
Như đã lưu ý, sự thống trị liên tục của khối Anglosphere trong giải Nobel có thể xảy ra, và ít có sự thay đổi. Một nhóm nhỏ các trường đại học nghiên cứu hàng đầu chủ yếu nằm ở khu vực các nước nói tiếng Anh hoặc Tây Âu. Chỉ 20 trong số 100 trường đại học hàng đầu trong Bảng xếp hạng Đại học Thế giới Thượng Hải (Shanghai Academic Rankings of World Universities – ARWU) hiện tại ở châu Á, và chỉ tám trường trong top 50. Tại sao sự thay đổi khó có thể xảy ra? Những tổ chức hàng đầu này có thể thu hút những tài năng tốt nhất trên toàn thế giới bằng cách kết hợp giữa mức lương hấp dẫn, đồng nghiệp xuất sắc, phòng thí nghiệm tiên tiến, quyền tiếp cận vào các nguồn tài trợ nghiên cứu cạnh tranh, truyền thống mạnh mẽ về tự do học thuật và quyền tự trị của tổ chức. Việc các trường đại học này thường hoạt động bằng tiếng Anh, ngôn ngữ khoa học toàn cầu, cũng là một lợi thế.
Tuy nhiên, sự thay đổi mang tính chất khác có nhiều khả năng xảy ra hơn. Các cuộc tấn công hiện tại vào các trường đại học ở nhiều quốc gia bởi các đảng phái hoặc chính phủ dân túy có thể làm suy yếu hệ thống học thuật và giảm các hỗ trợ tài chính, như điều đang xảy ra ở một số quốc gia. Hơn nữa, cam kết với nghiên cứu cơ bản “Nơi sản sinh ra các giải Nobel” đòi hỏi cam kết với khoa học, vốn là điều thường bị những người theo chủ nghĩa dân túy coi là điều cấm kỵ. Sự xuất hiện của khu vực tư nhân trong các giải Nobel năm nay có thể báo trước những phát triển trong tương lai, mặc dù cam kết lâu dài với khoa học cơ bản là điều khó xảy ra.
Quốc tế hóa giải Nobel?
Nhiều ý kiến đã được đưa ra về sự trỗi dậy của khoa học ở Trung Quốc và nhiều nơi khác ở châu Á. Trung Quốc đã chi hàng tỷ đô la để cải thiện các trường đại học hàng đầu của mình và có các chương trình ấn tượng để thu hút và hỗ trợ các nhà khoa học hàng đầu từ nước ngoài, đặc biệt là từ cộng đồng người Hoa ở nước ngoài. Khoản đầu tư này đã gặt hái được thành quả. Kể từ năm 2022, Trung Quốc đã đứng đầu bảng xếp hạng Chỉ số Tự nhiên (Nature Index) về nghiên cứu được trích dẫn nhiều nhất trong lĩnh vực khoa học tự nhiên và sức khỏe. Các quốc gia khác, chẳng hạn như Nhật Bản và Hàn Quốc, cũng đã đầu tư ồ ạt vào nghiên cứu và gần đây đã được liệt kê trong top 10 của Chỉ số Tự nhiên. Tuy nhiên, khi nói đến việc công nhận nghiên cứu cơ bản đoạt giải Nobel, Trung Quốc vẫn chưa thành công, điều này có thể phản ánh “độ trễ giải Nobel” ngày càng tăng giữa việc tiến hành nghiên cứu và nhận giải thưởng – khoảng cách này đã tăng từ 14 năm trong giai đoạn 1901 – 1910 lên 29 năm trong giai đoạn 2011 – 2019. Hơn nữa, một số nhà phân tích lưu ý rằng tổ chức và chính trị hóa các trường đại học và khoa học Trung Quốc có thể cản trở nghiên cứu “chất lượng Nobel”. Do đó, mặc dù các nhà khoa học Trung Quốc có thể đang thực hiện nghiên cứu chất lượng Nobel, nhưng có thể phải mất một vài năm nữa mới được công nhận.
Nhìn vào bên trong đế chế Nobel và khoa học toàn cầu
Không có gì ngạc nhiên khi có một ngành công nghiệp nhỏ về “soi Nobel” và cả một lĩnh vực khoa học lượng tử, khi khoa học và việc đánh giá nó ngày càng trở nên quan trọng đối với xã hội. Khi thời gian, kinh phí và không gian học thuật dành cho khoa học cơ bản ngày càng bị tranh chấp – mặc dù rất quan trọng để đảm bảo tương lai của nhân loại – giải Nobel khiến chúng ta phải tạm dừng để xem xét những gì chúng ta, với tư cách là xã hội loài người, muốn đầu tư vào. Theo cách này, việc hiểu bản chất của các giải thưởng, cách chúng được trao và các hệ thống khoa học ngày càng phức tạp mà từ đó chúng xuất hiện là điều vô cùng quan trọng.