Maria Yudkevich là Phó Giáo sư tại Khoa Giáo dục, Đại học Haifa, Israel, cựu Phó Hiệu trưởng tại Đại học HSE, Moscow, Nga, và là tác giả cuốn sách “Giáo dục đại học ở Nga”, Nhà xuất bản Đại học John Hopkins, 2023. Email: 2yudkevich@gmail.com.
Tóm tắt: Bài viết tóm tắt những thay đổi đang diễn ra về chương trình giảng dạy, nghiên cứu và quá trình quốc tế hóa tại các trường đại học Nga trong thời chiến. Các quyết định của nhà nước chủ yếu thể hiện dưới hình thức thay đổi các văn bản và quy tắc quy phạm, cũng như thay đổi hướng đi và quy mô tài trợ của nhà nước cho các hoạt động giáo dục và khoa học.
Hơn hai năm đã trôi qua kể từ tháng 2 năm 2022 khi Nga bắt đầu cuộc tấn công toàn diện vào Ukraine. Ngay sau khi cuộc tấn công bắt đầu, cộng đồng học thuật quốc tế đã tự hỏi các trường đại học Nga sẽ có phản ứng như thế nào. Người ta thường sẽ mong đợi các trường đại học sẽ lên án cuộc tấn công. Tuy nhiên, trong khi có (và vẫn còn) nhiều tiếng nói của giảng viên và sinh viên phản đối cuộc tấn công, nhưng ở cấp độ tổ chức thì điều đó chưa xảy ra. Ngược lại, rõ ràng là các trường đại học Nga không phải là những tổ chức độc lập có thể xây dựng một cuộc đối thoại riêng với nhà nước. Chúng là một phần của hệ thống nhà nước, và trong hoàn cảnh chiến tranh mới, những thay đổi cơ bản đang diễn ra trong và xung quanh hệ thống. Những thay đổi này chủ yếu diễn ra dưới hình thức thay đổi các văn bản và quy tắc quy phạm, cũng như thay đổi hướng đi và quy mô tài trợ của nhà nước cho giáo dục và khoa học. Chúng ta thấy những động lực và thay đổi nào? Chúng tôi sẽ thảo luận về chúng dựa trên dữ liệu của Ivan Sterligov (2023).
Chảy máu chất xám
Hệ thống giáo dục Nga đang đối mặt với tình trạng chảy máu chất xám đặc biệt nghiêm trọng. Vẫn còn khó để đưa ra những ước tính chính xác, nhưng hệ thống đã mất khá nhiều giảng viên và các nhà nghiên cứu ở tất cả các ngành và cấp bậc học thuật, từ những người mới bắt đầu sự nghiệp cho đến những giảng viên cấp cao đã rời bỏ vị trí đặc quyền của mình. Một số người trong số này ra đi do chủ ý muốn rời khỏi đất nước (để tìm kiếm việc làm trong lĩnh vực học thuật ở nước ngoài), vì không đồng tình với các hành động của quốc gia hay chính sách của trường đại học và một số khác do bị sa thải hoặc không được gia hạn hợp đồng từ phía trường đại học. Có nhiều bằng chứng về các lý do chính trị có liên quan đến quyết định sa thải này. Những người được gọi là “tác nhân nước ngoài” (một nhãn phân biệt đối xử mà chính quyền áp đặt cho khá nhiều trí thức và học giả) không được phép giảng dạy trong các cơ sở giáo dục. Hầu hết các giảng viên và nhà nghiên cứu quốc tế đến từ các nước châu Âu và Hoa Kỳ cũng đã rời khỏi đất nước. Tình trạng chảy máu chất xám này không chỉ ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng giáo dục đại học và nghiên cứu mà còn ảnh hưởng đến sự gắn kết của nó với cộng đồng học thuật quốc tế.
Hệ thống giáo dục Nga đang đối mặt với tình trạng chảy máu chất xám đặc biệt nghiêm trọng.
Sự chuyển đổi chương trình giảng dạy
Vào mùa xuân năm 2022, Nga đã ngừng là thành viên của hệ thống Bologna. Thay đổi này đồng nghĩa với việc mất đi tính minh bạch và khả năng so sánh các chương trình giáo dục, từ bỏ các tiêu chuẩn giáo dục thống nhất và đồng thời giảm đáng kể các cơ hội giáo dục rộng lớn dành cho sinh viên và giáo viên.
Nội dung giáo dục ở Nga đang có những thay đổi trên mọi cấp độ. Chương trình giảng dạy của các khóa học riêng lẻ đang được điều chỉnh. Một số chủ đề và tài liệu từ các khóa học khoa học xã hội và nhân văn đã bị loại bỏ khỏi chương trình. Các khóa học mới liên quan đến đào tạo tư tưởng cho sinh viên đang được giới thiệu. Ví dụ, kể từ năm học 2023-2024, môn học “Những nguyên tắc cơ bản của nhà nước Nga” là một phần bắt buộc trong chương trình giảng dạy đại học tại tất cả các cơ sở giáo dục đại học trong cả nước.
Bên cạnh những thay đổi về chương trình giảng dạy, cấu trúc đào tạo cũng đang có sự chuyển đổi. Cấu trúc “4+2” đang được xem xét lại. Trong khi bằng cử nhân cổ điển 4 năm vẫn được giữ lại, thì cũng có kế hoạch đem trở lại hệ thống giáo dục đại học đại cương (với thời gian đào tạo từ 4 đến 6 năm, tùy theo lĩnh vực) đã tồn tại trong thời kỳ Xô Viết. Một thử nghiệm như vậy hiện đang được tiến hành ở một số trường đại học thí điểm và sẽ được mở rộng hơn nữa. Theo kế hoạch này, chương trình thạc sĩ sẽ bị loại bỏ ở tất cả các trường đại học và không phải cho tất cả các ngành học.
Những thay đổi trong chương trình nghiên cứu
Ngày nay, ưu tiên tài trợ được dành cho các lĩnh vực nghiên cứu liên quan đến phát triển hệ thống kinh tế xã hội của đất nước, tăng cường chủ quyền/ tự chủ và phát triển các công nghệ thiết yếu. Khoa học ở Nga chủ yếu được tài trợ bởi nhà nước, do đó, để thay đổi chương trình nghị cứu chung, chỉ cần thay đổi khối lượng, sự phân bổ và điều kiện tài trợ là đủ.
Các ngành khoa học xã hội ở Nga đang bị công kích đặc biệt. Một loạt các nghiên cứu về các chủ đề khác nhau bị rơi vào loại không mong muốn, thậm chí bị cấm và chịu sự kiểm duyệt nghiêm ngặt. Trong một số trường đại học, ngay cả thông tin về các ấn phẩm của giảng viên về một số chủ đề cũng bị xóa khỏi các trang web chính thức của trường đại học.
Quay về thời kỳ cô lập?
Cơ hội dành cho những nhà nghiên cứu muốn duy trì kết nối với khoa học toàn cầu đang bị thu hẹp. Không chỉ vì sự kiểm duyệt ngày càng tăng mà còn vì sự cô lập ngày càng mở rộng đến từ cả trong nước và cộng đồng học thuật toàn cầu. Kể từ khi bắt đầu cuộc tấn công toàn diện, đã có một sự đổ vỡ lớn trong các mối quan hệ nói chung.
Tất cả điều này đã góp phần làm giảm sự hợp tác quốc tế và các chỉ số nghiên cứu. Ví dụ, số lượng bài báo trên tạp chí từ Đại học Quốc gia Moscow (Moscow State University) đồng tác giả với các nhà nghiên cứu từ nước ngoài đã giảm 20% từ năm 2021 đến năm 2023, và từ Đại học Quốc gia Saint Petersburg (Saint Petersburg State University) giảm 15%. Trong khi số lượng đồng xuất bản với Trung Quốc tăng lên, số lượng ấn phẩm Nature Index chung giữa các nhà nghiên cứu có trụ sở tại Nga và Hoa Kỳ đã giảm 50% trong cùng kỳ.
Đã có một sự chuyển dịch ra khỏi việc công bố trên các tạp chí quốc tế có bình duyệt được lập chỉ mục trong WoS và Scopus như một chỉ số cốt lõi để đánh giá nghiên cứu tại các trường đại học Nga. Đồng thời, một số tạp chí quốc tế thực sự theo đuổi chính sách phân biệt đối xử đối với các nhà nghiên cứu có liên kết với Nga, đôi khi ở cấp độ tạp chí, đôi khi lại ở cấp độ biên tập viên cá nhân. Kết quả là, số lượng ấn phẩm trên các tạp chí quốc tế có xu hướng giảm đáng kể. Ví dụ: Số lượng ấn phẩm trên các tạp chí của Elsevier đã giảm 16% từ năm 2021 đến năm 2023 và có thể quan sát thấy động lượng tương tự đối với các nhà xuất bản lớn khác. Trong năm 2023, chúng ta thấy số lượng ấn phẩm trong Nature Index trên toàn quốc giảm 40% so với năm 2021. Nhóm tạp chí MDPI truy cập mở có mức tăng 50% là nhóm có vị thế khá gây tranh cãi.
Quản trị đại học và tự do học thuật
Chương trình “5-100” xây dựng 5 trường đại học Nga lọt vào top 100 thế giới đã kết thúc vào năm 2020. Trọng tâm trước đây về hội nhập quốc tế và hình thành một số trường đại học ở tầm cỡ thế giới đang được thay thế bằng chuyển trọng tâm về phối hợp ở cấp nhà nước liên quan đến vai trò của các trường đại học riêng lẻ trong việc giải quyết các ưu tiên của đất nước. Các chương trình ưu tiên cho giai đoạn 2030 đã thay thế sáng cho kiến “5-100”, hướng đến các mục tiêu và mục đích hoàn toàn khác. Như các tài liệu của chương trình nêu rõ, nó được khởi động “để tập trung các nguồn lực nhằm đảm bảo sự đóng góp của các trường đại học Nga vào việc đạt được các mục tiêu phát triển quốc gia của Liên bang Nga trong giai đoạn đến năm 2030”. Hiện có hơn 100 trường đại học đang tham gia chương trình này (so với 21 trường tham gia chương trình “5-100”), với kinh phí ít hơn nhưng bị kiểm soát và có nhiều ràng buộc chặt chẽ hơn.
Mức độ tập trung hóa và điều tiết của nhà nước, sự thống trị của tài trợ công, các hợp đồng giảng viên ngắn hạn (có thể dễ dàng bị chấm dứt), khả năng thay đổi nhanh chóng các quy tắc phân bổ kinh phí cho các trường đại học – tất cả những điều này dẫn đến thực tế là khi các ưu tiên của nhà nước thay đổi, một mô hình mới của hệ thống giáo dục đại học sẽ được hình thành một cách nhanh chóng tại đây.