Alma Maldonado-Maldonado là nhà nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu và Nghiên cứu nâng cao của Viện Bách khoa Quốc gia, Mexico. E-mail: almaldo2@gmail.com.
Tóm tắt: Bộ luật chung mới về khoa học của Mexico làm chia rẽ cộng đồng học thuật do quan điểm tập trung hoá, độc đoán và lạc hậu trong hoạt động khoa học và sáng tạo tri thức. Tương lai của khoa học ở Mexico sẽ nghiệt ngã, cộng đồng học thuật không chỉ phải vật lộn với tình trạng thiếu kinh phí, mà còn đối mặt với những xâm phạm quyền tự do học thuật, thậm chí tự do ngôn luận.
Tổng thống Mexico López Obrador đã thúc đẩy thay đổi các điều khoản liên quan đến giáo dục trong hiến pháp, và được thông qua vào tháng 5 năm 2019, dẫn đến yêu cầu phê chuẩn ba bộ luật chung: Luật Giáo dục (tháng 9 năm 2019), Luật Giáo dục đại học (tháng 4 năm 2021) và Luật Khoa học (tháng 5 năm 2023). Trong thời gian vài tháng, cộng đồng học thuật đã chia thành hai phe ủng hộ/phản đối Luật Khoa học, do tầm nhìn tập trung hoá, độc đoán và lạc hậu về khoa học và xuất bản tri thức.
Luật mới được thông qua ở cả hai viện của quốc hội Mexico trong một tình huống đáng ngờ, có dấu hiệu vi phạm các quy định về nhân quyền, loại các học giả thuộc các đại học tư và sinh viên ra khỏi các chương trình và học bổng của Hội đồng Khoa học và Công nghệ Quốc gia (CONACYT). Điều này đã khơi dậy một một cuộc chiến pháp lý kéo dài, đấu tranh cho sự công bằng trong luật pháp.
Định hình hệ thống khoa học và giáo dục đại học
Trong lịch sử, các chính phủ luôn tìm cách kiểm soát hoặc định hình các chính sách giáo dục và nhất là khoa học. Nhà xã hội học Robert K. Merton cho rằng chế độ toàn trị coi tự do học thuật là một mối đe dọa, trong khi chế độ dân chủ tạo ra môi trường lý tưởng cho khoa học phát triển.
Theo ý kiến của nhiều người trong cộng đồng học thuật Mexico, López Obrador đã thực hiện một số cải cách kiểu dân tuý, bao gồm cải cách chương trình giảng dạy nhằm đánh đồng kiến thức bản địa hoặc cộng đồng với kiến thức khoa học, hủy bỏ các đánh giá giảng dạy và loại bỏ các bài kiểm tra tiêu chuẩn, thiết kế chính sách nhằm đảm bảo quyền tiếp cận và giáo dục đại học miễn phí. Khoảng 145 “trường đại học mới” được thành lập dành cho đối tượng thu nhập thấp, không có điều kiện tiếp cận các đại học danh tiếng nhất trong nước. Tuy nhiên, những trường đại học mới này được thành lập ở những vùng sâu vùng xa với ít nguồn lực và không có cơ chế đảm bảo chất lượng. Thật không may, không có đủ thông tin công khai để xác định tác động cộng đồng hoặc đánh giá chương trình, giáo trình, chất lượng giảng viên và nhân viên của các trường này.
Luật mới: tác động vào hoạt động khoa học
Luật mới được thông qua nhằm củng cố các chính sách do CONACYT ban hành. CONACYT được thành lập vào năm 1970 có nhiệm vụ thiết lập chính sách quốc gia trong lĩnh vực này. Luật mới tạo ra một sự thay đổi quan trọng đối với công tác nghiên cứu và phát triển đã và đang thực hiện ở Mexico. Ví dụ, nó loại bỏ hầu hết các chương trình khoa học do các chính phủ trước đây triển khai mà không đánh giá kết quả, hạn chế sự tham gia của tư nhân vào các chương trình và chính sách đổi mới-phát triển công nghệ. Đồng thời, luật này cũng đưa ra những thay đổi đáng kể trong việc đối xử với các tổ chức được coi là đối thủ của chính trị hiện thời, như Trung tâm Nghiên cứu và Giảng dạy Kinh tế (CIDE), Diễn đàn Tư vấn Khoa học và Công nghệ (FCCyT). Chẳng hạn, giám đốc mới tại CIDE đã đưa ra một số quyết định tùy tiện liên quan đến việc tuyển dụng/sa thải giảng viên cũng như cắt giảm lương, ngược lại với mong muốn của cộng đồng học thuật.
Bộ luật thiết lập hệ thống tổ chức mới cho ngành khoa học trong nước, nó cũng đổi tên CONACYT thành CONAHCYT, thêm chữ “H” cho thấy sự mở rộng vào lĩnh vực nhân văn (humanities). Dưới đây là một số thay đổi chính được áp dụng theo luật mới:
- Thành lập Hội đồng Chỉ đạo gồm 15 đại diện từ nội các, có cả Bộ Quốc phòng và Hải quân. Hội đồng này không bao gồm đại diện từ Đại học Tự trị Quốc gia Mexico (UNAM) và Hiệp hội Quốc gia các trường Đại học và Cơ sở Giáo dục Đại học (ANUIES), cũng như đại diện của các bang và khu vực tư nhân. Hội đồng có 8 thành viên không liên quan đến chính phủ. Một trong những trách nhiệm chính của Hội đồng là thiết lập chương trình nghiên cứu quốc gia, chương trình này sẽ được ưu tiên hỗ trợ tài chính từ CONACYT.
- Nắm quyền chuyển giao sở hữu các bằng sáng chế được phát triển bằng nguồn tài trợ qua CONACYT. Trong khi hầu hết các sáng tạo tri thức thường do các tổ chức tài chính tài trợ, họ không được quyền sở hữu trí tuệ. Luật mới loại bỏ mục tiêu phân bổ 1% GDP cho khoa học, thay bằng yêu cầu chi tiêu nhiều tiền hơn so với năm trước mà không tính đến mức độ lạm phát. Do đó, nếu chính phủ chỉ tăng chi tiêu thêm hai peso (ít hơn một đô la Mỹ) vào năm sau, thì cũng đáp ứng yêu cầu của luật.
- Luật mới loại trừ học giả và sinh viên đại học tư thục tham gia vào các chương trình CONACYT nếu họ không cung cấp nguồn lực và ký các thỏa thuận song phương với Hội đồng. Luật mới cũng tăng cường quản lý tập trung các hoạt động khoa học, giảm vai trò của tiểu bang và thành phố, mặc dù Mexico là một nước cộng hòa liên bang. Luật này hạn chế quyền tự chủ của các trung tâm nghiên cứu bằng cách giám sát công tác quản lý, thay đổi các cơ quan quản lý và quy trình đánh giá học thuật, đồng thời hạn chế quyền quyết định về quản trị.
Chính quyền López Obrador thể hiện quan điểm phản khoa học đối với một số vấn đề, bao gồm đại dịch Covid-19.
Chủ nghĩa dân tuý và khoa học
Trong nhiệm kỳ tổng thống của López Obrador, ngân sách công cho giáo dục và khoa học đã bị cắt giảm đáng kể. Hơn nữa, các học giả còn phải đối mặt với nguy cơ ra rìa, bị xem là một nhóm tinh hoa chỉ quan tâm bảo vệ các đặc quyền của mình mà không giải quyết các vấn đề xã hội của đất nước.
Mặc dù bà María Elena Álvarez Buylla – giám đốc mới của CONACYT – được học bổng tiến sĩ tại Đại học California, Berkeley, nhưng tỏ ra là người đồng lòng với chính phủ chê bai cộng đồng khoa học, nhất là các học giả du học nước ngoài. López Obrador từng nói rằng những người tốt nghiệp Đại học Harvard toàn học được cách đánh cắp hoặc hỗ trợ kẻ cắp, ngụ ý rằng việc du học tạo ra tâm lý tinh hoa, phân biệt giai cấp và chủng tộc. Trong bốn năm đầu của chính phủ López Obrador, học bổng du học CONACYT đã giảm gần 50% so với bốn năm đầu của chính phủ trước đó.
Khi chính phủ dân túy này kết thúc nhiệm kỳ vào năm 2024, nền giáo dục và khoa học Mexico có thể thay đổi, nhưng không hẳn là tích cực. Điều này không có nghĩa là khoa học Mexico đã hoạt động tốt trong quá khứ, nhưng một số cơ sở giáo dục đại học và trung tâm nghiên cứu trước đây thậm chí còn tạo ra tri thức, bất chấp thiếu thốn hỗ trợ từ các chính phủ trước. Nay thì tương lai có vẻ mờ mịt, cộng đồng học thuật không chỉ đối mặt với tình trạng thiếu kinh phí mà còn với sự tấn công vào quyền tự do học thuật và trong những trường hợp cực đoan, là quyền tự do ngôn luận.