Victor Rudakov là Nghiên cứu viên tại Trung tâm Nghiên cứu Đại học, Đại học nghiên cứu quốc gia Trường Kinh tế Cao cấp (HSE), Mát-xcơ-va, Nga. Email: vrudakov @hse.ru. Maria Yudkevich là Giám đốc Trung tâm và là Phó Hiệu trưởng của HSE. Email: yudkevich@hse.ru.
Bài viết này cung cấp một cái nhìn tổng quan về kết quả của cuốn sách xuất bản gần đây “Những Xu hướng và Vấn đề trong đào tạo Tiến sĩ: Quan điểm toàn cầu”, do M. M. Yudkevich, P. G. Altbach và H. de Wit chủ biên. NXB Sage, 2020.
Tóm tắt: Nét đặc trưng của việc đào tạo tiến sĩ trên toàn thế giới là cùng lúc diễn ra hai xu hướng song song, một hướng tới sự đa dạng, một hướng tới sự thống nhất. Không có mô hình đào tạo tiến sĩ nào được coi là tiêu chuẩn. Bức tranh đào tạo tiến sĩ trên toàn thế giới khá đa dạng và tính linh hoạt cũng như số lượng những biến thể ngày càng tăng thêm. Tuy nhiên, đào tạo tiến sĩ đã trở thành một thị trường toàn cầu thu hút các luồng sinh viên quốc tế, giảng viên và sinh viên tốt nghiệp, khiến hình thành nhu cầu thống nhất các tiêu chí và chuẩn mực.
Nét đặc trưng của ngành đào tạo tiến sĩ trên toàn thế giới là cùng lúc diễn ra hai xu hướng song song, một hướng tới sự đa dạng, một hướng tới sự thống nhất. Cả hai xu hướng này đều bị ảnh hưởng bởi quá trình đại chúng hóa và quốc tế hóa, bởi những yêu cầu nghiên cứu ngày càng tăng, bởi những thách thức của thị trường lao động và sự thay đổi trong mục đích đào tạo tiến sĩ. Một mặt, đào tạo tiến sĩ có xu hướng tăng tính linh hoạt, như được minh họa bởi sự phát triển các hình thức đào tạo tiến sĩ thực hành, chuyên nghiệp (professional and work-based doctorates), và những biến thể của chương trình đào tạo tiến sĩ, quá trình hướng dẫn và nghiên cứu. Mặt khác, việc hình thành các hệ thống đào tạo tiến sĩ toàn cầu thu hút các luồng sinh viên, giảng viên và sinh viên tốt nghiệp từ khắp nơi trên thế giới; và sự phát triển của các trường đại học đẳng cấp thế giới góp phần thống nhất quá trình tuyển sinh và đào tạo tiến sĩ, và dẫn đến sự thống nhất những yêu cầu đặt ra đối với những người có ý định theo đuổi sự nghiệp tại các trường đại học đẳng cấp thế giới. Tuy nhiên, quá trình hợp nhất này chỉ ảnh hưởng đến các trường đại học hàng đầu, thường không làm thay đổi hệ thống đào tạo tiến sĩ quốc gia – điều này cũng tạo ra sự phân hóa các trường đại học trong các quốc gia.
Nguồn gốc của sự khác biệt toàn cầu
Cách thức đào tạo tiến sĩ ở một quốc gia nhất định phụ thuộc đáng kể vào mô hình được chọn trong thời kỳ hình thành và vào tác động của những cải cách tiếp theo.
Trong quá trình hình thành hệ thống đào tạo tiến sĩ, các quốc gia thường áp dụng những mô hình hoặc yếu tố đào tạo tiến sĩ của những quốc gia khác có hệ thống học thuật trưởng thành. Ví dụ, một số quốc gia đã áp dụng mô hình của Đức, tập trung mạnh mẽ vào nghiên cứu trong thời gian đào tạo tiến sĩ. Một số đi theo hệ thống giáo dục tiến sĩ hai bước như ở Liên Xô và một số nước (yêu cầu hai luận án). Sau này, những nước khác đã áp dụng mô hình của Hoa Kỳ, có cấu trúc mạch lạc hơn và bao gồm nhiều đồ án.
Nét đặc trưng của đào tạo tiến sĩ trên toàn thế giới là cùng lúc diễn ra hai xu hướng song song, một hướng tới sự đa dạng, một hướng tới sự thống nhất.
Trong suốt thế kỷ 19 và 20, một số quốc gia luôn dẫn đầu trong khoa học, và kết quả là đào tạo tiến sĩ ở nhiều quốc gia là sự kết hợp của những phương pháp tốt nhất của những quốc gia hàng đầu này, được áp dụng phù hợp với thực tế của quốc gia và của các trường đại học trong nước. Trong ấn phẩm Những Xu hướng và Vấn đề trong đào tạo Tiến sĩ: Một Quan điểm Toàn cầu (2020) chúng tôi phân tích những xu hướng chính trong đào tạo tiến sĩ trên thế giới.
Quy mô kết quả đầu ra của thị trường lao động
Trong suốt hai thập kỷ qua, số lượng người có bằng tiến sĩ tăng nhanh, do tham vọng nghiên cứu ngày càng tăng của các trường đại học và do hệ thống giáo dục đại học mở rộng cần nhiều giảng viên hơn. Người ta thường nêu ra vấn đề về tình trạng dư thừa ứng viên tốt nghiệp tiến sĩ trên toàn cầu. Tuy nhiên, cần phân biệt giữa tình huống ở những quốc gia có thu nhập thấp hơn và có hệ thống giáo dục đại học đang mở rộng, nơi có nhu cầu rất lớn đối với nghiên cứu viên tốt nghiệp tiến sĩ, và tình huống ở hầu hết những quốc gia có thu nhập cao hơn, nơi nghiên cứu viên tốt nghiệp tiến sĩ thực sự đang dư thừa và họ phải đối mặt với thực tế là rất khó tìm được việc làm trong lĩnh vực học thuật. Do thị trường lao động học thuật ở những nước này đang bị thu hẹp, triển vọng công việc đối với những người có bằng tiến sĩ, đặc biệt trong các ngành khoa học xã hội và nhân văn, ngày càng trở nên tồi tệ, điều này giải thích vì sao những hình thức tuyển dụng người có bằng tiến sỹ cho ngành công nghiệp đang lan rộng, và nhấn mạnh tầm quan trọng của ngành công nghiệp như một nơi cung cấp việc làm cho người tốt nghiệp tiến sĩ.
Quốc tế hóa
Về mặt quốc tế hóa, những quốc gia nói tiếng Anh và những quốc gia cho phép tùy chọn viết và bảo vệ luận án bằng tiếng Anh có lợi thế cạnh tranh quan trọng trong việc thu hút sinh viên tiến sĩ quốc tế. Có lịch sử đào tạo tiến sĩ lâu đời, như Đức, hay trong quá khứ là một cường quốc có nhiều thuộc địa, như trường hợp của Pháp – nơi cung cấp một lượng lớn sinh viên từ các thuộc địa cũ có hệ thống giáo dục đại học đang mở rộng – là những yếu tố dự báo khác về số lượng lớn sinh viên tiến sĩ quốc tế. Những nước như Brazil, Trung Quốc và Nga là những cường quốc trong khu vực về giáo dục đại học và chủ yếu thu hút sinh viên từ các nước lân cận.
Quy trình và các loại hình đào tạo tiến sĩ
Có những khác biệt đáng kể giữa các chương trình đào tạo tiến sĩ, cụ thể là khoảng thời gian đào tạo, các cấp độ và các kỳ thi giữa giai đoạn ảnh hưởng đến tỷ lệ hoàn thành chương trình tiến sĩ và tỷ lệ bỏ học; giữa các loại hình bằng cấp, yêu cầu về luận án và hướng dẫn cũng có sự khác biệt. Trên khắp thế giới ngày càng xuất hiện nhiều chương trình đào tạo tiến sĩ bán thời gian và từ xa, tuy nhiên, điều này làm nảy sinh những vấn đề về chất lượng và kết quả đầu ra. Thời gian đào tạo thiếu sự đồng nhất, mặc dù nói chung các chương trình thường kéo dài từ ba đến 5 năm tùy thuộc vào quốc gia và đối tượng. Mặc dù thực tế là ở một số quốc gia (ví dụ: Đức, Ba Lan và Nga) vẫn tồn tại một số yếu tố của chương trình đào tạo tiến sĩ hai bước, với việc thực hiện cải cách Bologna, những hệ thống này đang dần dần mất đi. Có sự khác biệt giữa hình thức đào tạo tiến sĩ dựa trên nghiên cứu (chủ yếu ở châu Âu) và đào tạo dựa trên khóa học (chủ yếu ở Hoa Kỳ), nhưng hầu hết các nước dần tiến tới đào tạo tiến sĩ theo khóa học. Một xu hướng rõ ràng khác là sự thay đổi trong yêu cầu của luận án, cụ thể là các công bố nghiên cứu ngày càng có ý nghĩa lớn hơn.
Nhu cầu có các nhà lãnh đạo mới trong nền kinh tế định hướng tri thức, tầm quan trọng của quan hệ đối tác giữa các ngành công nghiệp và các trường đại học, thị trường lao động hàn lâm đang bị thu hẹp và những chỉ trích rộng rãi rằng các kỹ năng không được chú trọng đã dẫn đến sự thay đổi mục đích của việc đào tạo tiến sĩ. Các chương trình tiến sĩ không còn giới hạn trong việc nuôi dưỡng các học giả mới cho thị trường lao động học thuật. Điều này dẫn đến sự phát triển đào tạo các tiến sĩ chuyên nghiệp và dựa trên công việc, đặc biệt trong các lĩnh vực như kế toán, tài chính, luật, y học và điều dưỡng.
Tài trợ và vị trí của học viên tiến sĩ
Có nhiều mô hình tài trợ cho đào tạo tiến sĩ: miễn phí, trả học phí, được cấp học bổng và các khoản vay, hoặc được trả lương. Ở Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ học phí cao và sự trợ giúp tài chính phụ thuộc vào nguồn tài trợ từ các chương trình, dự án nghiên cứu hoặc các trường đại học. Đức cung cấp cho học viên tiến sĩ sự hỗ trợ cần thiết trong quá trình nghiên cứu của họ, khiến cho học tiến sĩ tại đây là một lựa chọn hấp dẫn cho thanh niên tài năng từ khắp nơi trên thế giới. Ở Kazakhstan và Nga, một số nghiên cứu sinh phải trả học phí, nhưng mức học phí này khá thấp. Trong phần lớn các hệ thống đào tạo tiến sĩ, bao gồm cả ở Vương quốc Anh và Hoa Kỳ, các học viên tiến sĩ được coi là sinh viên, trong khi ở Đức, Hà Lan và một số nước Bắc Âu, học viên tiến sĩ có tư cách là nhân viên đại học.
Tác động của đại dịch
Như tất cả sinh viên khác, nghiên cứu sinh tiến sĩ bị ảnh hưởng bởi đại dịch hiện nay. Nhiều người không thể tiếp tục thực hiện các dự án của họ, đặc biệt là khi công việc nghiên cứu liên quan đến thiết bị. Một số không có được sự giao tiếp và hỗ trợ từ các cố vấn và phòng ban của họ. Với những người đang tham gia thị trường việc làm năm nay, tình hình vô cùng bấp bênh và không an toàn. Những tác động tiêu cực của đại dịch có khả năng gia tăng. một số khoa đào tạo tiến sĩ tại một số trường đại học lớn của Hoa Kỳ đã thông báo rằng họ sẽ không nhận thêm học viên tiến sĩ vào chương trình của họ trong năm tới để “tập trung nguồn lực của mình cho công việc với những học viên tiến sĩ hiện có”. Các trường đại học chắc chắn sẽ cần một khoảng thời gian mới có thể khôi phục hoàn toàn chức năng đào tạo các học giả mới của mình.